Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVL

 
33
demokratik hərəkatın inkişafı üçün əlverişli zəmin oldu. Kazan 
quberniyası  da  inqilabi-demokratik  hərəkatın  mərkəzinə  çev-
rilirdi.         
Təhkimçilik hüququnun ləğv edilməsi məhkəmə, şəhər, 
hərbi  və  maarif  sahəsində  burjua  islahatlarının  keçirilməsi 
məsələsini  qarşıya  qoydu.  Bu  islahatların  həyata  keçirilməsi 
ölkənin  iqtisadi  inkişafının  bütün  gedişindən  irəli  gəlirdi.  Bu 
islahatalr  bütün  Rusiyada,  eyni  zamanda  Volqaboyu,  Sibir  və 
Krımda baş verən sosial-iqtisadi dəyişikliklərlə, feodal münasi-
bətlərinin  kapitalist  istehsal  münasibətləri  ilə  əvəz  olunmağa 
başlaması ilə bilavasitə bağlı idi. Adlarını qeyd etdiyimiz isla-
hatlar  əvvəlcə  Rusiyanın  daxili  quberniyalarında  keçirilmiş, 
sonra isə imperiyanın ucqarlarına şamil edilmişdi. 
  
XIX əsrin 60-cı illərindəki ən iri islahatlardan biri zem-
stvo idarələri yaradılmasından ibarət idi. 1864-cü il yanvarın 1-
də  “Quberniya  və  qəza  zemstvo  idarələri  haqqında”  qanun 
verilmişdi. ”Əsasnamə”yə görə zemstvo idarələri bütün silklə-
rin nümayəndələrindən ibarət olmalı idi ki, bu da formal olaraq 
burjua  nümayəndəliyi  prinsipinə  uyğun  gəlirdi.Yerli  işlərin 
idarə  olunması  zemstvo  idarələrinin  ixtiyarına  verilmişdi. 
Zemstvo  idarəsinə  əvvəllər  yalnız  imtiyazlı  silkə  aid  olanların 
seçki  hüququ  var  idisə,  yeni  qanuna  görə  hamı,  yəni  vergi 
verən əhali seçkilərdə iştirak edə bilərdi. Zemstvo idarələrində 
rus  zadəganlarına  rəhbər  rol  verilmişdi.  Zemstvolar  hər  yerdə 
tətbiq  edilmədi.  Zadəgan  mülkədar  torpaq  sahibliyi  olmayan, 
yaxud  zəif  olan  bir  sıra  quberniyalar  zemstvo  idarələrindən 
məhrum  edimişdi.  Həştərxan,  Sibir,  Qafqaz  və  Orta  Asiyada 
belə idarələr yaradılmadı.   
  
Zemstvo  idarələrinin  vəzifələri  “hər  bir  quberniya  və 
qəzanın  yerli  təsərrüfatının  mənfəət  və  ehtiyaclarına  aid  işlər-
lə”, yəni yerli təsərrüfat işləri ilə müəyyən edilirdi. Bu vəzifələr 
başlıca  olaraq  yerli  nəqliyyat  yollarını  qaydada  saxlamaq, 
ə
haliyə tibbi yardım təşkil etmək,məktəblər tikdirmək və digər 
kiçik  təsərrüfat  işlərindən  ibarət  idi.  Zemstvo  idarələri  quber-
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
34
natorun  şəxsində  hökumət  oqanlarının  nəzarətinə  tabe  edil-
mişdi. Zemstvoların hər hansı bir qərarı mövcud qanunlara və 
ya “ümumi dövlət mənafeyinə” zidd olduqda, qubernatorun bu 
qərarları  dayandırmaq  hüququ  var  idi.  Zemstvolara  inzibati 
səlahiyyət  verilməmişdi,  onlar  öz  qərarlarını  zemstvolara  tabe 
olmayan yerli qəza və quberniya idarələri vasitəsilə həyata ke-
çirməli  idilər.  Zemstvoların  hüquqlarını  məhdudlaşdırmağa 
çalışaraq  hökumət  1866-cı  ildən  etibarən  onlara  qarşı  hücuma 
keçməyə  başalyır.  1866-cı  il  noyabrın  21-də  verilən  qanun, 
zemstvo  idarələrinin  maliyyə  vəsaitini  xeyli  məhdudlaşdırırdı. 
1867-ci  il  iyunun  13-də  verilən  qanun  zemstvo  idarələrinə 
qubernatorlardan  icazəsiz  öz  qərar  və  hesabatlarını  nəşr  etdir-
məyi  qadağan  edirdi.  Bütün  bunlar  hökumətin  zemstvo  idarə-
lərinin hüquqlarını məhdudlaşdırmaq istəyindən irəli gəlirdi.    
 
1870-ci il 16 iyun “Şəhər əsasnamə”si üzrə silksiz şəhər 
idarəsi orqanları  yaradılırdı. Bu orqanlar əmlak senzi əsasında 
4 ildə bir dəfə seçilirdi. Əgər əvvəllər şəhər dumalarına seçki-
lərdə yalnız imtiyazlı silkə mənsub şəxslərin iştirak etmək hü-
ququ var idisə, yeni ”Əsasnamə”yə görə hamı, yəni şəhərdə ya-
ş
ayıb  vergi  verən  əhali  seçkidə  iştirak  edə  bilərdi.  Şəhər  özü-
nüidarəsinin  səlahiyyətlərinə  şəhərin  abadlığı,  yanğından  mü-
hafizə tədbirləri, ticarət və sənaye işlərinə himayədarlıq etmək, 
habelə  səhiyyə  və  maarifin  ehtiyacları  qayğısına  qalmaq  daxil 
idi.  Çar  hökuməti  çalışırdı  ki,şəhər  özünüidarə  orqanlarında 
tatar, başqırd, çuvaş və başqa rus olmayan xalqların nümayən-
dələri az təmsil olunsunlar. Ümumiyyətlə, “Şəhər əsasnamə”si 
Volqaboyu, Sibir və Krımın şəhərlərində daha məhdud şəkildə 
tətbiq  edilmişdi.  Şəhər  islahatının  bütünlüklə  yarımçıq  və  mə-
hud keçirilməsinə baxmayaraq, bu islahatın həyata keçirilməsi, 
islahatdan əvvəlki dövrdə şəhərlərin idarə olunmasına nisbətən 
irəliyə  dogru  bir  addım  idi.  Bu  islahat  şəhər  təsərrüfatının 
inkişafı üçün hər halda əlverişli şərait yaradırdı. 
 
Məhkəmə islahatı haqqında “Əsasnamə” 1864-cü il no-
yabrın  20-də  təsdiq  edilmişdi.  slahatin  məhkəmə  quruluşuna 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
35
və  məhkəmə  prosesinə  gətirdiyi  dəyişikliklər,  islahatdan  əv-
vəlki  məhkəmə  ənənələrindən  və  təcrübəsindən  xeyli  fərq-
lənirdi. Yeni məhkəmə qanun qarşısında bütün silklərin formal  
bərabərliyi  məhkəmənin  açıqlığı  və  hakimlərin  müstəqilliyi, 
məhkəmə  orqanlarının  sadələşdirilməsi  prinsipləri  əsasinda 
qurulurdu.  Lakin  yeni  məhkəmənin  qeyd  edilən  burjua  xüsu-
siyyətlərinin elə düzəlişləri var idi ki, bunlar mahiyyətcə burjua 
prinsiplərinə  zidd  idi.  Hakimlərin  “müstəqilliyi”  son  dərəcə 
şə
rti  idi.  Lakin  çar  hökuməti  bu  dəfə  də  özünün  milli  müs-
təmləkə siyasətinə sadiq qalaraq Rusiyaya nisbətən ucqarlarda 
məhkəmə  islahatinı  yarımçıq  keçirmişdi.  Rusiyada  hakimlər 
seçildiyi  halda,  ucqarlarda  təyin  olunur,  həm  də  yalnız 
ruslardan təyin olunur və işlər rus dilində aparılırdı. Xalqın dili, 
adət ənənəsi ilə tanış olmayan hakimlərin fəaliyyətində özbaşı-
nalıq  hökm  sürürdü.  Məhkəmə  islahatı  Orta  Asiyada,  Sibirdə, 
Ufa,  Orenburq  və  Həştərxan  quberniyalarında  tətbiq  edilmədi. 
Məhkəmə  islahatının  o  dövrün  burjua  islahatlarindan  biri 
olmasına  baxmayaraq,  bütün  başqa  islahatlarda  oldugu  kimi, 
bu islahatda da feodal- təhkimçilik qalıqları saxlanmışdı.      
   
Krım  müharibəsindəki  məğlubiyyət  silahlı  qüvvələrin 
yenidən təşkilini bir vəzifə olaraq qarşıya qoydu. Sinfi ziddiy-
yətlərin  kəskinləşməsi  və  inqilabi  hərəkatın  artması  da  höku-
məti  dövlət  hakimiyyətinin  əsası  olan  ordunu  möhkəmlətmək 
üçün  tədbirlər  görməyə  vadar  etdi.  Milyutin  hərbi  nazir  təyin 
edildikdən  sonra,  1862-ci  ildən  etibarən  hərbi  dəyişikliklər 
keçirilməyə başlandı. Daha yüksək ixtisaslı hərbi mütəxəssislər 
heyəti  hazırlamaq  üçün  hərbi  akademiyalar  təsis  olunmuş  və 
dənizçilik  məktəbi  yaradılmışdı.  Yeni  tələblərə  uyğun  olaraq 
hərbi  nazirlik  yenidən  təşkil  edilmiş,  ölkəni  hərbi  dairələrə 
bölmüşdülər.  1874-cü  ildə  Rusiyada  hərbi  mükəlləfiyyət  haq-
qında  nizamnamə  təsdiq  edildi.  Hərbi  islahat  ordunun  komp-
lektləşdirilməsi  prinsiplərinin  dəyişdirilməsindən,  əsgər  top-
lamaq  sistemindən,  bütün  silklər  üzrə  hərbi  mükəlləfiyyətə 
keçilməsindən  ibarət  idi.  Bu  qanuna  əsasən,  mənsub  olduğu 
downloaded from KitabYurdu.org

---