Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVL

 
27
Rusiyadan  bu  yerlərə  toxuculuq  məhsulları,  dəmir,  mis,  metal 
məmulatları ixrac olunur, çay, ipək, pambıq parçalar, çini mə-
mulatı idxal edilirdi. 
 
Krım Rusiyaya ilhaq edildikdən sonra Rusiya Qara də-
niz sahillərindəki torpaqlarını xeyli genişləndirdi. Həmin vaxt-
dan etibarən Rusiyanın Qara dəniz ticarəti başlandı. Rusiya hö-
kuməti Qara dəniz sahillərində bir sıra ticarət limanlarının açıl-
dığını elan etdi. 1794-cü ildə isə Odessa açıq liman elan olun-
du.  Qara  dəniz  limanlarında  gömrük  rüsumları  aşağı  salındı. 
XIX əsrin əvvəllərindən Krımda yeni şəhərlər salınır, əhali artır 
və    ticarət  genişlənirdi.  Sevastopol,  Simferopol  və  Kerç  kimi 
şə
hərlər  getdikcə  böyüyürdü.  Krımda  kərpic,  duz  emalı  və 
şə
rabçılıq  zavodları  fəaliyyət  göstərirdi.  Sürətlə  məskunlaşan 
Qara  dəniz  sahilləri,  Kuban  və  Krım  Ümumrusiya  bazarına 
daxil olurdu. 
 
Çoxmillətli Rusiya xalqları çar mütləqiyyətinin zülmü-
nü  öz  üzərlərində  daha  çox  hiss  edirdilər.  Çar  hökuməti  milli 
ucqarlarda birinci növbədə hələ keçmiş vaxtlardan saxlanılmış 
olan  müstəqil  idarələri  ləğv  edir,  sonra  da  bununla  kifayət-
lənməyərək, qəti surətdə ruslaşdırma siyasəti yeridirdi. Tatarla-
rın,  başqırdların,  çuvaşların  və  başqa  xalqların  ruslaşdırılması 
gücləndirildi.  Milli  zülm  mədəniyyət  sahəsində  və  ictimai  hə-
yatın başqa sahələrində, həmçinin dini sahədə özünü göstərirdi.                                                          
 
2. XIX əsrin 60-70-ci illərinin burjua islahatları 
 
 
Çar  Rusiyasının  ağır  məğlubiyyəti  ilə  qurtaran  Krım 
müharibəsi  ölkədə  ictimai-iqtisadi  böhranın  inkişafını  sürət-
ləndirdi. Bu müharibə təhkimçilik Rusiyasının çürüklüyünü və 
gücsüzlüyünü  göstərdi.  Kapitalist  dövlətləri  ilə  toqquşmada 
Rusiyanın hərbi və iqtisadi cəhətdən geriliyi açıq surətdə özünü 
göstərdi. Müharibə və onun iqtisadi təsiri nəticəsində kəndlilə-
rin vəziyyətinin pisləşməsi onların zadəgan-mülkədarlara qarşı 
mübarizəsini  gücləndirdi.  Kəndlilər  təhkimçilik  zülmünə  qarşı 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
28
daha fəal çıxış etməyə başladılar. Rusiyanın mərkəzi rayonları 
ilə yanaşı Volqaboyu və Krımda da kəndli çıxışları baş verirdi. 
Mülkədarlara qarşı kəndli çıxışlarının sayı ilbəil artırdı. Rusiya 
imperiyasının  ucqarlarında  kəndli  hərəkatı  ilə  birlikdə  milli 
zülmə  qarşı  xalqların  mübarizəsi  də  davam  edirdi.  Kəndlilər 
yalnız  mülkədar  hakimiyyətindən  şəxsən  azad  olmaq  uğrunda 
deyil,  eyni  zamanda  torpaq  uğrunda  da  mübarizə  aparırdılar. 
Xalqın  etirazı  özünü  ən  müxtəlif  formalarda  göstərirdi.  Kənd-
lilər töycü verməkdən və biyara getməkdən imtina edir, mülkə-
darları və onların təsərrüfatlarını idarə edənləri öldürür, sahib-
karların  yanından  qaçırdılar.  Kəndlilərin  kütləvi  qaçma  halları 
artırdı ki, bu da sinfi mübarizənin  yayılmış  formalarından biri 
idi. 
 
1859-cu  ilin  birinci  yarısında  şərab  iltizamı  sisteminə 
qarşı  yönəlmiş  hərəkat  özünün  vüsətinə  və  kütləviliyinə  görə 
daha  qorxulu  idi.  Bu  hərəkat  Rusiyanın  mərkəzi  rayonları  ilə 
yanaşı  Volqaboyu,  Krım  və  Uralboyunu  da  əhatə  etmişdi. Şə-
rab  iltizamı  sisteminə  qarşı  çevrilmiş  hərəkat  hökm  sürməkdə 
olan  təhkimçilik  zülmünün  bütün  sisteminə  qarşı  yığılıb  top-
lanmış  nifrətin  kütləvi  ifadəsi  idi.  Baş  vermiş  hərəkat  kəndli 
kütlələrinin  böyük  potensial  qüvvəyə  malik  olduğunu  sübut 
edir,  inqilabi  şəraitin  yarandığını  göstərirdi.  Volqaboyunda 
kənd  təsərrüfatı  böhran  keçirirdi.  Kəndlilərin  ictimai  təbəqə-
ləşmə prosesinin güclənməsinə baxmayaraq, feodal-təhkimçilik 
qaydaları  əvvəlki  kimi  davam  edirdi.  Mülkədar  və  kəndli 
torpaqlarında kənd təsərrüfatı işləri köhnə qayda  ilə aparılırdı. 
Mülkədarlar kəndlilərin istismarını gücləndirirdilər və təhkimli 
kəndlilərin  əksəriyyətini  biyar  təsərrüfatına  keçirirdilər.  XIX 
ə
srin  ikinci  yarısında  yeni  dəmir  yollarının  tikintisində  əsasən 
mülkədar kəndliləri içərisindən çıxmış çoxlu fəhlə cəmləşmiş-
di.  Onlar  amansız  istismar  edilir,  qeyri-insani  şəraitdə  işləyir-
dilər. Volqa-Don yolunun tikintisində bir il ərzində 2000 fəhlə-
dən  500-ü  ölmüşdü.  Kəndlilər  bu  zülmə  kütləvi  halda  qaç-
maqla,  işdən  imtina  etməklə  və  sahibkarlara  qarşı  çıxışlarla 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
29
cavab  verirdilər.  Kəndlilərin  mübarizəsi  ilə  fabriklərdəki 
fəhlələrin mübarizəsi qovuşurdu. Aşağı əmək haqqı, ağır rejim, 
sahibkar  və  zavod  müdiriyyəti  tərəfindən  edilən  zorakılıq  və 
özbaşınalıq fəhlələri mülkədar kəndlilərinin vəziyyətindən heç 
də  yaxşı olmayan bir vəziyyətə salırdı.  Fəhlələr  özlərinin iqti-
sadi  vəziyyətlərini  yaxşılaşdırmaq  uğrunda  mübarizə  apararaq 
ə
slində  təhkimçiliyə  qarşı  da  çıxırdılar,  çünki  onlardan  çoxu 
hələlik mülkədarlardan asılı idi. 
Rusiyanın  mərkəzi  rayonlarında  olduğu  kimi  Krımın  
kənd  təsərrüfatında  da  kapitalist  münasibətləri  inkişaf  edirdi. 
Krım müharibəsi regionun təsərrüfat həyatına böyük zərbə vur-
muşdu. Krımda sosial-iqtisadi vəziyyət ağırlaşmışdı. Müharibə 
ilə bağlı əhalinin müəyyən hissəsi yaşayış yerlərini tərk etmişdi 
ki, bu da əkin sahələrinin becərilməməsinə səbəb olurdu. Eyni 
zamanda təkimçilik istehsal münasibətləri də məsuldar qüvvə-
lərin  inkişafına  mane  olurdu.  Krımda  kapitalizmin  təşəkkülü 
prosesində  sənaye  aparıcı  rol  oynayırdı.  Krımda  sənayenin 
inkişafı  sahəsində  inkişaf  var  idi.  Sənaye  məhsullarının  həcmi 
ildənilə artırdı, həm də artım sürəti mexanikləşdirilmiş istehsal 
sahələrində daha çox idi. 
 
Sibirdə  natural  təsərrüfat  və  feodal-patriarxal  münasi-
bətlər  qalmaqda  idi.  Kəndlilərin  çoxu  aztorpaqlı  idi.  Burada 
ə
kinçilik  mədəniyyətinin  aşağı  olması,  texnikanın  geriliyi 
üstünlük  təşkil  edirdi.  Sibir  çar  Rusiyasının  geniş  müstəmləkə 
istismarı obyekti idi. Çarizm ucqarların iqtisadi inkişafını məh-
dudlaşdıraraq,  bu  yerlərdən  sənaye  mallarının  satış  bazarı  və 
xammal  mənbəyi  kimi  istifadə  etmək  siyasəti  yeridirdi. 
Feodalizm xüsusiyyətlərini xeyli dərəcədə qoruyub saxlamış bu 
rayonların iqtisadiyyatının çox geridə qalması özünü göstərirdi. 
 
Rusiyada 1861-ci il fevralın 19-da “Təhkimçilik asılılı-
ğ
ından çıxmış kəndlilər haqqında Əsasnamə” verildi. Hökumət 
islahat  vasitəsilə  ölkənin  iqtisadiyyatını  və  siyasi  quruluşu 
kapitalizm  təməli  üzərinə  keçirirdi.  Kəndlilərin  şəxsən  azad 
edilməsi  məsələsi,  azad  edilmiş  kəndlilərin  pay  torpaqları  və 
downloaded from KitabYurdu.org

---