Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 460,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Orfoqrafiyada
| kor
(görməyən) – kor (xəstəlik,) – kor (küt.dan.); küt (kəsəri olmayan alət) – küt (bacarıqsız); külçə (filiz qırıntısı) – külçə (çörək), külçə (deşik); kökləmək (aləti sazlamaq), kökləmək (sırımaq), kökləmək (dəbərtmək), göyərmək (cücərmək), göyərmək (üşümək), göyərmək (özündən çıxmaq);
(ağacın rişəsi), kök (bot.yerkökü), kök (qram. sözün mənalı hissəsi),
(nəsil), kök (vəziyyət), kök (yağlı), kök (kefi yüksək olan); kürə (fars, ocaq), kürə (ər.girdə), kürə (dünya), kürə (qulağı uzun olan) və s. I fəslin V paraqrafı “Orfoepiya və orfoqrafiya lüğətlərinin tarixi”
adlanır. 1983-cü ildə nəşr edilmiş “Azərbaycan dilinin orfoepiya sözlüyü” orfoepiya lüğətinə misal göstərilə bilər. Həmin sözlük Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğətinə və orfoepiya normalarına uyğun tərtib edilmişdir. Sözlüyün əsasını deyilişi ilə yazılışı arasında fərq olan sözlər təşkil edir. Sütunlar üzrə sözlərin orfoqrafiyası və orfoepiyası verilir 1 :
Orfoepiyada ayüzlü
ayüzdü akademik akademik akvarium akvariyum akrobat
akrabat akrobatliq akrabatdiğ akrobatik akrabatik aksiom
aksiyom 1983-cü ildə “Elm” nəşriyyatında çap olunmuş “Azərbaycan dilinin orfoepiya sözlüyü”nün tərtibində orfoqrafiya lüğəti əsas rol oynamışdır. Lüğətin redaktorları M.Ş.Şirəliyev, M.B.Məmmədovdur. Azərbaycan dilinin ilk orfoqrafiya qaydaları 1925-ci ildə hazırlanıb nəşr edilmiş, daha sonra 1929-cu ildə “Azərnəşr”də onun əsasında “İmla lüğəti” adlı orfoqrafiya sözlüyü buraxılmışdır. Hər ikisinin müəllifi V.M.Xuluflu olmuşdur. “İmla lüğəti”, ümumiyyətlə, orfoqrafiya sözlüyü qarşısında qoyulan tələblərə uyğun hazırlanmışdır. Həcmi çox kiçik olsa da, orfoqrafiya tərtibi tarixində ilk təşəbbüs kimi qiymətləndirilən bu lüğət yazılı nitq mədəniyyətinin inkişafında xüsusi rol oynamışdır. 1929, 1940, 1960,
1
Bakı: Elm, 1983. s. 3. 14
1975-ci illərdə çap olunmuş orfoqrafiya lüğətləri isə öz yazıldığı dövrlərin tələbini ödəsələr də, sonralar zamanın tələbinə cavab verməmişdir. I fəslin VI paraqrafı “Frazeoloji lüğətlərin tarixi” adlanır. Azərbaycan- da “Azərbaycan dilinin frazeoloji lüğəti” tərtib edilməzdən əvvəl tərcümə xarakterli çap olunmuş frazeoloji lüğətlərə diqqət yetirilmişdir. Məsələn, 1962-ci ildə “Azərbaycanca-ingiliscə, ingiliscə-azərbaycanca müxtəsər fra- zeoloji lüğət” “Azərtədrisnəşr” nəşriyyatında çap edilmişdir. Bu lüğətin tərtibçiləri isə X.Ə.Əhmədova, İ.M.Rəhimov olmuşdur 1 . Bundan başqa, 1964-cü ildə daha bir “Müxtəsər rusca-azərbaycanca frazeoloji lüğət” işıqüzü görmüşdür. M.T.Tağıyevin “Rusca-azərbaycanca frazeoloji lüğət”i 1974-cü ildə nəşr olunmuşdur. Bu, tərtibçinin 1964-cü ildə buraxılmış “Müxtəsər rusca- azərbaycanca frazeoloji lüğət”inin yenidən işlənmiş və təkmilləşdirilmiş nəşri kimi tanınır. Lüğətdə rus və Azərbaycan dili frazeoloji vahidləri məna, üslub və cümlədə işlənmə xüsusiyyətləri baxımından tutuşdurulmuşdur 2 . I fəslin VII paraqrafı “Terminoloji lüğətlərin tarixi” adlanır. Lüğətçilik tarixində terminoloji lüğətlərin də xüsusi əhəmiyyəti vardır. Terminoloji lüğətlər müəyyən bir sahənin terminlər toplusunu özündə birləşdirir. Burada dilin leksik qatının müxtəlif hissələri təsvir edilir və struktur imkanlara, üslubi vasitələrə əsas meyarlar kimi yanaşılır. 1952-ci ildə Azərbaycan EA-nın Rəyasət Heyəti yanında Terminolo- giya Komitəsi (hazırda bu qurum Terminologiya Komissiyası adlanır) yaradıldıqdan sonra terminoloji lüğətlər həm sayca artmış, həm də onların keyfiyyəti yüksəlmişdir. 1930 – 1940-cı illər arasında 35; 1940 –1942-ci illərdə 4 belə lüğət nəşr edilmiş, 1942 –1952-ci illərdə isə heç bir terminoloji lüğət nəşr edilməmişdir. Lakin 1952-ci ildən, yəni Terminologiya Komitəsi yaradıldıqdan sonra bu günədək 240-dan çox müxtəlif: ikidilli, çoxdilli, izahlı terminoloji lüğətlər nəşr edilmişdir. Hazırda bir sıra çoxdilli və izahlı lüğətlərin nəşri davam etməkdədir. Azərbaycan dilində birdilli izahlı terminlər lüğətlərinə aşağıdakıları nümunə göstərmək olar: “Elmi məlumat nəzəriyyəsi və təcrübəsi üzrə izahlı terminologiya lüğəti” (Bakı, 1956); M.C.Məhərrəmov “İzahlı terminoloji
1
X.Ə,Əhmədova, İ.M.Rəhimov). Bakı: Azərtədrisnəşr, 1962. 2
Müxtəsər rusca-azərbaycanca frazeoloji lüğət (tərtib edəni M.T.Tağıyev). Bakı: Maarif, 1964.
15
lüğət” (Bakı, 1960), O.U.Osmanov və B.Abdullayev “Məktəblinin izahlı coğrafiya lüğəti” (Bakı, 1979); N.F.Seyidəliyev “Dini terminlər lüğəti” (Bakı, 1996); M.İ.Adilov, Z.N.Verdiyeva, F.M.Ağayeva “İzahlı dilçilik lüğəti” (Bakı, 1989). 1920-ci ildə çap olunmuş “Ruscadan azərbaycancaya hüquq terminləri lüğəti”ni Azərbaycanda ilk terminoloji lüğət hesab etmək mümkündür. 1921- ci ildə “Ruscadan-azərbaycancaya yollar texniki izahlar lüğəti”, 1922-ci ildə “İctimai-iqtisadi islahat elmiyyə lüğəti” 1 , 1922 – 1930-cu illərdə “İdarə terminləri lüğəti” (1924), “Ruscadan-azərbaycancaya yollar texniki terminlər lüğəti” (1926), “Nəbatat terminləri lüğəti”, “Hüquq terminləri lüğəti”, Əliağa Şıxlinskinin “Rusca-azərbaycanca qısa döyüş lüğəti” və “Kimya terminləri lüğəti” (1927) nəşr edilmişdir. 1920-ci ildən indiyədək müəyyən elm sahələrinə dair 200-dən artıq lüğət çap edilmişdir. 1920 – 1940-cı illər arasında 30-dan çox, 1941 – 1942- ci illər arasında 4 terminoloji lüğətin çap olunduğu, 1942 – 1952-ci illərdə isə heç bir terminoloji lüğətin nəşr edilməməsi müəyyənləşdirilmişdir. 1952– 1960-cı illərdə 26, 1961 – 1984-cü illərdə 71 lüğətin çap olunduğu dəqiqləş- dirilmişdir. Beləliklə, terminoloji lüğət nəşri tarixində 60 – 80-ci illər daha məhsuldar dövr sayılır 2 . I fəslin VIII paraqrafı “Azərbaycan dilində tərcümə lüğətlərinin ta- rixi”
adlanır. Azərbaycan dilində tərcümə lüğətləri tarixi çox qədim olan mənbələrdəndir. Məsələn: Uzaq keçmişdə - hələ XIII-XIV əsrlərdə Hinduşah Naxçıvaninin “Sihah ül-əcəm” adlı farsca-azərbaycanca, İbn Mühənnanın “Kitabi-məcmuəyi-tərcümani-türki-farsi-moğoli” adlı tərcümə lüğətləri ya- ratdıqları məlumdur. Azərbaycanca-rusca lüğətlər ikidilli tərcümə lüğətləri sırasında mühüm yer tutur. XX əsrin əvvəllərindən Azərbaycanda elmin, maarifin və mədəniyyətin inkişafı ilə bağlı tərcümə lüğətlərinin tərtibinə meyl xeyli güclənmiş və 1902-ci ildə S.M.Qənizadənin “Lüğəti-rusi-türki”, 1907-ci ildə Ü.Hacıbəyovun “Rusi-türki və türki rusi lüğəti”, 1912-ci ildə Q.Qarabə- yovun “Qamusi-rusi” və başqa lüğətlər çap edilmişdir. Bunların hər biri özünəməxsus tərtibi xarakterik xüsusiyyətlərinə, tərcümə üsuluna və s. görə fərqlənirlər. Həmin lüğətlərin hər birinin vaxtı ilə rus və Azərbaycan dillərinin öyrənilməsində xüsusi rol oynadığını deyə bilərik. Azərbaycanda
1
Xəlilov B.Ə. Müasir Azərbaycan dilinin leksikologiyası. Bakı: Nurlan, 2008, s. 356. 2
Yenə orada. s. 357. 16
tərcümə lüğətlərinin əsaslı şəkildə hazırlanmasını XX əsrlə əlaqələndirirlər. Başqa mədəni sahələrdə olduğu kimi, ilk lüğətlərin yaradılması işinə də XX əsrdə başlanılmışdır. Əsrin ilk illərdən başlayaraq, bir sıra yeni-yeni lüğətlərin yaradılıb oxucuların istifadəsinə verilməsi məlumdur. Rusca- azərbaycanca lüğətlərin yaranması və inkişafı tarixinin 1920, 1930, 1970, 1980-ci illəri əhatə etdiyini göstərə bilərik. Dissertasiyanın I fəslinin VIII paraqrafında bu illərdə çap olunmuş tərcümə lüğətlərinə geniş yer ayrılır. Dissertasiyanın II fəsli Yüklə 460,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|