Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 460,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
| A, B, V
hərfləri ), aparıcı elmi işçi, filologiya elmləri namizədi B.T.Abdullayev (
),
böyük elmi işçilər: filologiya elmləri namizədləri N.R.Rəhimzadə ( D, E, Ə, J, Z, İ, Y ), M.A.İsmayılova ( S, T, U, Ü, F, X, H, C, Ç, Ş ), elmi işçi S.K.Əhmədova (
) tərtib etmişlər. Üç cilddə hazırlanmış “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti” dilimizin lüğət tərkibini yüksək tələblər səviyyəsində əks etdirdiyi üçün oxucular tərəfindən müsbət qiymətləndirilmişdir. Bu lüğət sözlərin mənaları, məna incəlikləri barədə dolğun təsəvvür yaradan mənbədir. Lüğətdə, xüsusən, son illərdə dilimizə daxil olmuş yeni sözlər və ifadələrlə də tanış olmaq mümkündür. II fəslin I paraqrafında 1990 – 2000-ci illərdə çap olunmuş digər izahlı lüğətlərdən də bəhs olunur. Dissertasiyanın II fəslinin II paraqrafı “Azərbaycan dilinin tərcümə lüğətləri” adlanır. Tərcümə lüğətləri özgə dili mükəmməl öyrənmək və bir dildən başqa dilə tərcüməni asanlaşdırmaq üçün yaranan lüğətdir. 1990 – 2000-ci illərdə nəşr olunmuş Azərbaycan dilinin tərcümə lüğət- lərindən nümunələr bütün genişliyi ilə dissertasiyada öz əksini tapmışdır. Dissertasiyanın II fəslinin III paraqrafı “Azərbaycan dilinin terminoloji lüğətləri”
adlanır. Terminoloji lüğətçilik ədəbi dilin bazası əsasında yaransa da, özünəməxsus spesifik xüsusiyyətləri var. Dilin leksik sisteminin ayrılmaz hissəsi kimi terminlər iki cəhətdən diqqəti cəlb edir. O, bir tərəfdən, leksikdir, çünki normativ funksiya yerinə yetirir, yəni əşyanı adlandırır, məfhumu ifadə edir, digər tərəfdən isə loqosdur, çünki söz terminlə məfhum arasındakı əlaqəni təmin edir. Terminoloji lüğətlərin əsas vəzifəsi dilin xüsusi leksikasını təsvir etməkdir. 1990 – 2000-ci illər arasında nəşr edilmiş Azərbaycan dilinin termino- loji lüğətləri dissertasiyada geniş şəkildə öz əksini tapmış, terminoloji lüğətlərin hər biri barədə geniş məlumat verilmişdir. Dissertasiyanın II fəslinin IV paraqrafı “Azərbaycan dilinin linqvistik lüğətləri”
adlanır. Dissertasiyanın II fəslinin IV paraqrafında 1990 – 2000-ci illərdə çap olunmuş dialektoloji, əcnəbi sözlər, orfoepiya və orfoqrafiya, etimoloji, yalvarışlar, sinonimlər, vurğu, paronimiya və paronomaziya
1
Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti / A.A.Axundovun redaktəsi ilə. I cild, Bakı, Çıraq, 1997, s. 5.
20
lüğətləri əhatə olunur. 1990 – 2000-ci illərdə çap olunmuş Azərbaycan dilindəki əcnəbi sözlər lüğətləri bunlardır: “Ərəb mənşəli qohum sözlər lüğəti”. “Maarif”, Bakı, 1991; “Bunu ərəbcə necə deməli” danışıq kitabçası”. “Tural”, Bakı, 1993; “Ərəb əlifbası. Farsi-türki mənzum lüğəti”. “Təbib”, Bakı, 1995; “Töhfeyi-Hüsam” lüğəti. “Elm”, Bakı, 1996. 1991-ci ildə “Ərəb mənşəli qohum sözlər lüğəti” nəşr olunmuşdur. 1993- cü ildə “Bunu ərəbcə necə deməli?” (Azərbaycanca-ərəbcə danışıq kitabçası) “Tural” elmi-texniki mərkəzində nəşr olunmuşdur. Tərtib edənlər: M.İ.Qarayev, S.F.Əhmədov və M.C.Əhmədovdur. Lüğət 152 səhifədən ibarətdir 1 .
danışıq kitabçası ərəb ölkələrinə səfər edən azərbaycanlı turistlər, həmin ölkələrə işləməyə gedən müxtəlif ixtisas sahibləri, ərəb dili şöbələri və kurslarının tələbə və dinləyiciləri, bir sözlə, geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Buna görə də oraya çox rəngarəng mövzular, sözlər, ifadələr və zəruri qısa mükalimələr daxil edilmişdir. 1995-ci ildə “Ərəb əlifbası. Farsi-türki mənzum lüğəti” “Təbib” nəşriyyatında nəşr olunmuşdur. Lüğətin tərtibçisi Ə.Əhmədov, naşiri və redaktoru K.Novruz, rəyçisi isə V.M.Məmmədəliyevdir. 119 səhifədən ibarət lüğət 2 beş fəsildən ibarətdir. I fəsildə ərəb orfoepiyası və fonetikası barədə məlumat verilir. II fəsil ərəb əlifbasının Azərbaycan dilində tətbiqinə həsr edilmişdir. Kitabın III fəsli “Hüsni-xətt” adlanır. IV fəsildə əbcəd hesabı əsasında düzəldilmiş qələmi-hindi (hind xətti), müşəccər (ağac şəkilli xətt) haqqında ətraflı məlumat verilir. Bu fəsildə həm də “qəzənfəri hərflər”, “kəm səla” sistemi izah olunmuşdur. V fəsil ərəb əlifbasının bədii imkanlarına həsr olunmuşdur. Bundan başqa, kitabda əruzun daha geniş yayılmış beş bəhri əsasında yazılmış “Farsi-türki” mənzum lüğəti şərqşünaslar üçün də faydalı vəsaitdir. 1996-cı ildə “Töhfeyi-Hüsam” (farsca-türkcə mənzum lüğət) İslam Araşdırmaları mərkəzi olan “İrşad” tərəfindən “Elm” nəşriyyatında nəşr olunmuşdur. Dilimizin inkişafında xüsusi mərhələ təşkil edən XIII əsr Azərbaycan dilçiliyi tarixinə leksikoqrafik əsərlərin yaranması dövrü kimi daxildir. Bu
1
1993. 2
Əhmədov Ə.A. Ərəb əlifbası. Farsi-türki mənzum lüğəti. Bakı: Təbib, 1995. 21
dövrdə yaranan, lakin əsrlərlə itmiş hesab edilən və uzun axtarışlardan sonra əlyazma nüsxələri çətinliklə də olsa əldə edilən “Töhfeyi-Hüsam” dilimizin, mədəniyyətimizin tarixi, ümumiyyətlə, türkologiya tarixi üçün yeni bir töhfədir. “Töhfeyi-Hüsam” Azərbaycan leksikoqrafiyası tarixində yazılmış ilk mənzum lüğətdir. Onun müəllifi Hüsam Xoyi isə bu sahədə qələmini sınamış ilk azərbaycanlı alimdir. “Əs-Sihah əl-əcəmiyyə” XIII əsrdə dilimi- zin ilk nəsr nümunəsidirsə, “Töhfeyi-Hüsam” şeir dilimiz haqqında geniş təsəvvür yaradan ilk nəzm əsəridir. 2000-ci ildə “Azərbaycan yalvarışları lüğəti” “Bakı Universiteti” nəşriyyatında çap olunmuşdur. 23 səhifədən ibarət olan lüğətin tərtibçisi N.Q.Cəfərovdur. Sahəsinə görə ilk təşəbbüs olan bu lüğətdə Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının janrlarından biri olan yalvarışlar toplanmışdır. Linqvistik lüğətlərin bir növü də vurğu lüğətidir. Azərbaycan leksikoqrafiyasında sinonimlər lüğəti çox gec – 1990-cı ildə “Azərbaycan dilinin sinonimlər lüğəti” adı ilə “Yazıçı” nəşriyyatında nəşr olunmuşdur. Lüğətin tərtibçiləri İ.Məmmədov və H.Həsənovdur. 468 səhifədən ibarət lüğətin redaktoru T.Hacıyevdir. Lüğətdəki sinonimlərin öyrənilməsinin timsalında dilin tarixi inkişafı haqqında, mübarizəsi və dözümü haqqında müəyyən təsəvvür almaq olar. Lüğət müəllifinin çıxardığı qənaətə əsasən – Sinonimlik təkcə dilin zənginliyini göstərmir, həm də onun təmizlik və varlıq uğrunda mübarizə tarixini əks etdirir 1 . 1991-ci ildə “Azərbaycan dilinin paronimiya və paronomaziya lüğəti” nəşr olunmuşdur. Lüğətin tərtibçisi H.A.Həsənov olmuşdur. Bu lüğət müasir Azərbaycan ədəbi dilində eyni və müxtəlif köklü sözlərdən törəyən paronim və paronomazik sözlərə həsr olunmuşdur 2 . Səslənmə və strukturca oxşar sözlərin mənaları arasındakı fərqə əhəmiyyət verilməməsi nəticəsində paro- nonim və paronomazik söz bir-birilə qarışdırılır. Bu da ifadə olunan fikrin dolaşıqlığına səbəb olur. Lüğətdə eyni və müxtəlif köklü sözlər arasındakı səslənmə və strukturca oxşarlıq, onların məna fərqləri, törəmə və inkişafları müəyyənləşdirilir. Eyni zamanda oxucunun diqqəti səslənmə və strukturca oxşar, mənaca müxtəlif olan paronim və paronomazik sözlərin düzgün seçilib işlədilməsinə cəlb olunur. Paronimiya hadisəsinə uyğun olan hadisə paronomaziyadır ki, bu terminin mənası “yaxınadlı” deməkdir.
1
Məmmədov İ.O., Həsənov H.Ə. Azərbaycan dilinin sinonimlər lüğəti. Bakı: Yazıçı, 1990. 2
Azərbaycan dilinin paronimiya və paronomaziya lüğəti (tərtib edəni H.Ə.Həsənov). Bakı: Maarif, 1991. 22
Dissertasiyanın II fəslinin V paraqrafı “Azərbaycan dilinin ensiklo- pedik lüğətləri” adlanır. 1990 – 2000-ci illərdə leksikoqrafiyamızın tarixinə nəzər yetirdikdə görürük ki, Azərbaycan dili ilə bağlı cəmi iki ensiklopedik lüğət çapdan çıxmışdır. Bu illərdə çap olunmuş Azərbaycan dilinin ensiklo- pedik lüğətləri aşağıdakılardır: 1. Ədəbiyyatşünaslıq ensiklopedik lüğəti. Bakı, 1998 2. Azərbaycan toponimləri ensiklopedik lüğəti. Bakı, 2000 1998-ci ildə nəşr olunmuş “Ədəbiyyatşünaslıq ensiklopedik lüğəti”nin tərtibçisi Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, əməkdar elm xadimi Ə.M.Mirəhmədovdur. Lüğətdə dünya klassik ədəbiyyatına və müasir ədəbiyyata, xüsusilə Azərbaycan bədii söz sənətinə aid termin və anlayış- ların izahı verilir. Kitabda şifahi ədəbiyyatın yaradıcılıq metodları və ədəbi cərəyanların xarakteristikası mühüm yer tutur, onların şərhində son illərin sosial, mədəni, elmi yenilikləri mümkün qədər nəzərə alınır, coğrafi areal və milli ədəbiyyatlar əvvəlkindən daha geniş miqyasda təmsil olunur, Şərq və Qərbə aid ədəbi terminlərin böyük bir qismi, habelə Azərbaycan mifologiyası və dinşünaslığına aid olub, tədrisdə tez-tez işlənən bəzi ter- minlər ilk dəfə izah edilir. “Ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti”nin birinci nəşri bu sahədə ilk addımlardandır. Onun hazırlanmasında, elmi ədəbiyyatdan xeyli istifadə edilməsinə baxmayaraq, görkəmli poetika mütəxəssisi L.İ.Timofeyev və N.Venqrovun “Kratkiy slovar literaturovedçeskix terminov” kitabına (1952) birinci dərəcəli məxəz kimi əsaslanılmışdır. 2000-ci ildə “Azərbaycan toponimləri ensiklopedik lüğəti” nəşr olunmuşdur. Oxuculara təqdim edilən bu lüğətə Azərbaycanın tarixi, etnoqrafiyası, dili və coğrafiyası ilə bağlı toponimlər haqqında məlumatlar daxil edilmişdir. Lüğətdə təxminən yeddi minə qədər toponim-şəhər, kənd, dağ, çay, göl və s. haqqında izahlı məlumatlar verilmişdir. Mənaları tam açılmayan toponimlər də lüğətdə əksini tapmışdır. İllər, əsrlər bir-birini əvəz edir, siyasətlər dəyişir, yeni dövlətlər yaranır, köhnələr dağılır, yox olur, tarix yeni mərhələlərə qədəm qoyur. Tarixə maraq genişləndikcə və dərinləşdikcə yer adları ilə məşğul olan elm sahəsi – toponimiya da sürətlə inkişaf edir. Azərbaycanda toponimiya elminin inkişafı qədim və zəngin tariximizin yenidən öyrənilməsinə, bir çox ziddiyyətli və qaranlıq məsələlərə aydınlıq gətirmək üçün geniş imkanlar yaradır. Lüğətin nəşrinin əsas təşəbbüsçülərindən biri Q.Qeybullayevdir. Onun Azərbaycan toponimiyasına dair çoxsaylı məqalələri və monoqrafiyaları lüğətin başa çatdırılmasında başlıca rol oynamışdır. Kitabın hazırlanmasında, 23
məqalələrin əksər hissəsinin yazılmasında da onun böyük əməyi olmuşdur. Kitabın ilkin hazırlıq mərhələsində Y.Yusifov, S.Kərimov və R.Qurbanov yaxından iştirak etmişlər. Lüğətdə Azərbaycan Respublikası ərazisində mövcud olan toponimlər barədə məlumat verilmişdir. Hər bir xalqın tarixi dili, etnogenezi, təfəkkürü, məşğuliyyəti haqqında dəyərli məlumat verən toponimlər onomastik vahidlər sırasında öz zənginliyi ilə seçilir. Lüğətdə toplanmış toponimlər Azərbaycan Respublikasının bu günü və yaxın keçmişi ilə bağlı olan coğrafi adlardır. Lüğətin tərtibində toponimiyadakı son məlumatlar nəzərə alınmışdır. Lakin bəzi məqamlarda tərtibçilər və redaktor öz mövqelərindən çıxış etməyi lazım bilmişlər. Belə ki, əsasən toponimik tədqiqatlara yardım məqsədilə nəzərdə tutulmuş bu lüğətdə gələcək tədqiqatçıları düzgün istiqamətləndirmək üçün kəndlərin adları onların daxil olduqları inzibati ərazi vahidlərinin adları ilə birlikdə çəkilir. Müstəqillik dövründə dəyişdirilmiş adların bəziləri tərtibçiləri qane etmə- diyindən, köhnə adların etimologiyası da açıqlanmış və beləliklə də qədim dil vahidlərinin dildən çıxarılmasına qarşı tədqiqatçılar öz fikirlərini söy- ləmiş olmuşlar. Lüğətin tərtibində müəlliflərin öz tədqiqatları ilə yanaşı, Azərbaycanın bir çox görkəmli dilçi alimlərinin, türkoloqlarıın, tarixçilərin, coğrafiyaşünasların, toponimistlərin, etnoqrafların əsərləri nəzərdən keçiril- miş, mövzu ilə bağlı müxtəlif lüğətlərə, toplulara, inzibati ərazi bölgülərinə müraciətlər olmuş, müqayisələr aparılmışdır.
Yüklə 460,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|