çölündə məskunlaşan digər xalqların qıpçaqlarla əlaqəsi,
mənəvi bağlılığı;
4. Qaraim və krımçaklarm etnogenezi: onlar yəhudi, xəzər
və ya qıpçaqmıdırlar?
5. Qıpçaqlar, kumanlar və poloveslər. Qıpçaq qəbilələrin
dən olan bacanaq-peçeneqlər, berendeylər, boutlar (ma-
utlar), kayeriqlər, kovuylar, torklar, terreylər, qara qlo-
buklar, əncoğlu, burcoğlular, burnılar, burlılar, cüzan-
lar, durutlar, etebiqlər, iyetlər, itilıylar, kəngəroğlular,
kanouqlar, qarabağoğluları, güloğlular, otrerlulər, sak-
lar, tarqolovehr, tortoblar, uliçlər və uqliçlərin zaman
keçdikcə əriyərək itməsi səbəbləri hansılardır? və s.
Türkologiyada qıpçaq qrupu dillərinin m üxtəlif təsni
fat prinsipləri ilə verilməsinə baxmayaraq biz ardıcıllıq
prinsipinə riayət edərək bütün təsnifatlarda ilk yerlərdən bi
rini tutan qaraim etnonimindən başlamaq istərdik.
Q A R A İM etnonimi. Qaraimlər özlərim karay (karait
- musəviliyi Talmudu rədd edən “karay” məzhəbi ilə bağlı
dır)1 adlandırırlar ki, bu da onların qədim türk etnonimi
olan kir eyH kireyitdm (kiray, karay, kerait) törədiyini gös
tərir.1
2 Qaraim dilinin elmi cəhətdən öyrənilməsi V.V.Rad-
lov, V.A.Qordlevski, A.N.Samoyloviç, A.Zayonçkovsi,
T.Kovalski, A.Mardkoviç, O.Pritsaka, S.M.Şapşal, K.Mu-
sayev, V.İ.Filonenko, A.M. Şerbak, N.A.Baskakov kimi
görkəmli türk+oloqlann adı ilə bağlıdır.3 Bir çox türk dillə
_____
Şəkər ORUCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər
1 Dünya xalqları. Ensiklopedik məlumat kitabı, Bakı, 1998.
2 www.http//turk.narod.ru
3В.В.Радлов. Образцы народной литературы северных тюркских племен (Собраны
В.В.Радловым). Ч. VII.Наречия Крымского полуосгрова.-СПб, 1896; К.М.Мусаев.
Караимский язык.Фонетика и морфология.М.,1964;Караимско-русско-польский сло
варь (Под ред. А.Н.Баскакова,А.Зайончковского,С.М.Шапшала),М.,1974; К.М.Му-
саев.Караимский язык//Языки мира. Т.2, Тюркские языки, Бишкек, 1997, с.254; 262
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 114
AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin iarixi-müqayisəli leksikologlyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012
rində əsas söz köklərindən biri olan “qara, kara: qaraçay-
lar, qaraxəzərlər” - “qara-şimal”, sadə (qara camaat) anla
mını verir. Əslində onları karay, karaylar, daha doğrusu,
Krım qaraim türkləri adlandırsaq, qaraim dininin nümayən
dələri ilə qarışdırılmazdı. Çünki Krımda karaizm dinini qə
bul edən qaraimlər də yaşamaqdadırlar ki, onlara xalq ara
sında rus qaraimləri deyirlər. Bir etnos kimi Krımda for
malaşan qaraimlərin dili müasir dilçilik elmi tərəfindən A l
tay dilləri ailəsinin türk dilləri yanmqrupuna daxil edilir.
Ukrayna, Litva, Sankt-Peterburq, Moskva, eləcə də İsrail
və Polşada məskunlaşan qaraimlər Xəzər xaqanlığına daxil
olan Knmdakı türk xalqlarının nəsilləri hesab olunur.
Türkcə danışan qədim qaraimlərin həyat tərzi tədqi
qatçı alimlərin diqqətini həmişə özünə cəlb etmişdir. Onlar
qaraimlərin xəzərlərlə analoji oxşarlığını da qeyd edirlər.
Hazırda qaraimlər arasında göygöz insanlara rast gəlinməsi
heç də təsadüfi deyildir.
Qədim zamanlarda qaraimlərin qottlardan assimlya-
siya olunduqlarını bu gün də onlardan bəzilərinin “Qoto”
soyadını daşımaları sübut edir. Beləliklə, Krım qaraim
türkləri (karaylar) hunlar və xəzərlərin qəbilə birliklərinə
daxil olan, Krımda sarmat alanlar və go/dardan assimil
yasiya olunan qədim karaitlərdir - desək, yanılmarıq.
Antropoloqlar qaraimlərdə monqoloidlərə xas əlamət
lərin olduqlarını da söyləyirlər. Krımda bir etnos kimi for
malaşaraq bu günə qədər də etnik xüsusiyyətlərini qoruyub
saxlayan qaraimlər digər türk xalqları ilə qaynayıb-qarışsa
lar da, öz aborigenliklərini qoruyub saxlamışlar. Dünyanın
m üxtəlif yerlərində məskunlaşan qaraimlər Vətəndən uzaq
larda olduqlarına baxmayaraq, bir-birinə həmişə mənəvi
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 115
dayaq və dəstək olmuşlar. Litva və Polşa, Ukrayna və Fran
sa kilsələrində Allaha ibadət yalnız qaraim dilində olunur.
Qaraim dili knm-tatar, qumuq və qaraçay-balkar dil
lərinə yaxındır. Ərəb, fars və slavyan dillərindən alınma
larla zəngin olan bu dildə monqol dil paralellərinin də ol
ması istisna deyildir. 1934-cü ildə Türk Dil Qurumunun qə
rarı ilə türk dilinə digər alınmalarla yanaşı qaraim dilindən
də 330 söz daxil edilmişdir. 1930-1931 -ci illərdə bu dilin
Berlin universitetində tədris edilməsi qaraim dilinə xüsusi
marağın olmasından xəbər verir.Qaraim dilinin xüsusiyyət
ləri karaylarm mənşəyi, onların öncə hun, bulqar-xəzər, iç
peçeneqlər, daha sonra isə qıpçaq-poloves dillərinə mənsu
biyyəti haqqında qiymətli və mötəbər informasiyaları mü
hafizə etməkdədir. Belə ki, əsas xüsusiyyətlər müasir dia-
lektlərdə saxlanılır. Lakin təəssüflə deməliyik ki, bu qədim
dil Krımda hal-hazırda öz faciəvi günlərini yaşamaqdadır.
KVM ANJKO M AN - etnonimi. E.ə. XIII-XII əsrlərdə
İkiçararasının şimalında kutilərin qonşuluğunda yaşayan
qədim türk etnoslarındandır. O dövrün mixi qaynaqlarında
“kuman”, “kumen”, “kume” adları ilə qeyd olunduğu gös
tərilir.
Çin qaynaqlarında bu ad “sarımtıl, ağımtıl”, “göy
göz” mənasında verilmişdir. Antik müəllif Pliniy kumanla-
rın adını Orta Asiya ilə bağlı xatırladaraq, onların Şərqi
Avropada da məskən saldıqlarını yazırdı. Qədim rus qay
naqları isə onları “poloves”(sarımtıl) adlandırmışlar. Bunun
özü kumanların sarısaç, ağbəniz türk etnoslarından oldu
ğuna sübutdur. Kumanların Azərbaycanda da yaşamalarına
və ölkəmizdə yaşayan ən qədim türk etnoslarından biri ol
masına Cəlilabad rayonundakı Komanlı və Lerik rayonun
dakı Kuman etnotoponimləri dəlalət edir.
_____
Şəkər ORUCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər
Qıpçaq qrupu türk dillərinin ieksikası, səhifə 116
A M EA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri
,
III cild, Bakı, 2012
QARAÇAY-BALKAR (къарачай, балкъар / мал-
къар) etnonimləri - къарачай, аланлы, къабарлы, делес-
чи/делечиле,
черкесли/кара, черкеслиле,
бассинакъ,
нарт-къарачайлыпы, чегемчиле, басханчыла, бызынгы-
чыла, çeçelılıla, таулу-къарачайлыла, басхан-къараай-
лыла, балъкар/ малъкар.
Hazırkı məlumata görə, 250 min qaraçaydan 135 mini
Rusiya Federasiyasının Qaraçay-Çərkəz Muxtar Vilayətin
də, 75 mini Kabardin-Balkar Muxtar Vilayətində, Stavro
pol diyarında, Türkiyə, Suriya, İordaniya, ABŞ və digər öl
kələrdə yaşayır. 1944-cü ildə sürgün edilən qaraçay-balkar-
ların bir hissəsi Qazaxıstan, Özbəkistan və Qırğızıstanda
məskunlaşmışdır. Qaraçay-balkarlarm mənşəyi barədə
müxtəlif fikirlər mövcuddur. Onları mənşəcə slavyanlara,
kabardinlərə, noqaylara, tatarlara, monqollara, türklərə,
Teymurləngin əsgərlərinə, oturaq qafqazlılara, qıpçaqlara,
kumanlara, hunlara, xəzərlərə, bolqarlara, irandilli alanlara,
türkdilli alanlara aid edən alimlərin bəzi mülahizələri, təbii
ki, özünü doğrultmur.1 A.Samoyloviç qaraçay-balkarlarm,
qumuqların oturaq yafətilərdən törədiklərinin tərəfdarıdır.1
2
N.Y. Marr qaraçay-balkar dilinin svan dili ilə çarpaz-
laşması fikrini irəli sürmüşdür. Bu münasibətlə M.Xabiçev
yazır ki. “...müasir tarix və dilçilik elmləri bu fikrin yanlış
olduğunu qətiyyətlə sübuta yetirmişlər; təəssüflər olsun ki,
bir sıra tarixçilər və arxeoloqlar (E.P.Alekseyeva) qaraçay-
balkarlarm mənşəyi haqqında N.Y.Marrın səhv mülahi
zələrinin tərəfdarı olmaqda davam edirlər”.3 M.Xabiçev
1 М.Хабичев. Карачаево-балкарское именное словообразование. Черкесск, 1971, с.6.
2 Yena orada.
' Yens orada.
____________
Qıpçaq qrupu türk dillərinin ieksikası, səhifə 117
Dostları ilə paylaş: |