Xalq arasında ilin təhvil olması anma xüsusi önəm
veriİir. Bir sıra müəlliflərin məlumatlarmdan, həmçinin
ədəbiyyat materiallarmdan aydm olur ki, ilin təhvil olunmasını
bihTiək üçün bahqdan istifadə edilir. İri qabdakı suya üç
bahq buraxıhr (balıqlarm sayı üçdən az olmur və onlar
ağsaqqallar tərəfmdən nəzarətdə saxlanıhrlar). Balıqlar eyni
vaxtda arxası üstə çevriləndə deyirlər ki, il təhvil oldu.
Guya bu vaxt suya baxan adam ihn hansı heyvan üstündə
təhvil olduğunu da bihr. Yəni suda həmin heyvanm şəkhni
görür. Təbii ki, min iİlər boyu 12 heyvanm bir~birlərini
əvəz etməsinə əsasən ilin hansı heyvan üstündə təhvil
olacağmı əvvəlcədən bilirlər.
Kərimbəy İzmailovun məlumatlarmdan aydm olur ki,
XIX əsrdə Nehrəm kəndində ilin təhvil olmasmı bilmək
üçün yuxarıdakı qaydadan istifadə etmişiər [60, s. 192-
201]. 1637-ci ildə Şamaxıda olmuş ahnan elçisi Oleari ilin
təhvil olması ilə bağlı dəyərli məlumatlar vermişdir [20, s.
83]. Novruz günü doğulmuş oğlan uşaqlarmm admıNovruz,
Bayram qoymaq adəti vardır. Həmin gün yumurta boyayır,
kökə bişirirlər. M artm 21-də* səhər erkəndən cavanlar
yaşlılann görüşünə gedirlər. Ordubad rayonünun Aza, Sabir
Dizə, Culfa rayonunun Saltaq, Göydərə, Ləkətağ və s.
kəndlərində kəndin bütün camaatı ağsaqqal və ağbirçəyin
görüşünə gedirlər. Görüş bayramdan bir müddət, bəzən bir
neçə həflə sonra da davam edirdi. EI arasmda, görüşdə
alma böyük pay hesab olunur. Toplanmış materiallardan
aydm olur ki, Naxçıvan bölgəsində, həmçinin Qərbi və
Cənubi Azərbaycanda Axır çərşənbə Norvuza nisbətən daha
təntənəli keçirilmişdir. Bayram axşamı həmin təntənə başa
çatır, səhər yaşlılarm görüşünə gedilir.
Deməli, Novruz bayramı qışm yola sahnması, yazm
21
qarşılamnası ib bağlı mərasimin sonu, bir növ yekun nöqtə-
sidir. Qurulmuş bütün təntənə, inanclar onunla bağhdır.
Novruz bir günün deyil, bir ilin təntənəsi olmaqla daha çox
bəşəri bayramdır. Bunları nəzərə alaraq Novruzla bağh bəzi
məsələlərə diqqət yetirmək yerinə düşərdi.
Bir sıra bayram və m ərasim br vardır ki, onlar dünyamn
m üxtəlif xaiqlarmda geniş şəkildə yayılmışdır. Bu, həmin
xalqlarm eyni qurşaqda, coğrafı bölgədə yaşaması, qarşıhqh
təması ilə əlaqəlİdir. Yazm gəlməsi, il dəyişməsi olan Novruz
bayramı dabelə mərasimlərdəndir. M üqayisəh araşdırmalar
sübut edir ki, türk to p lu m larm m y a y ıld ıq la n bütün
coğrafıyalarda, Novruz m üxtəlif adlarla təntənəli şəkildə
qeyd olunur. Lakin uzım illər xalqm qədim bayramma
yasaq qoyulmuş, yaşı bəşər övladmm özünüdərkindən
başlayan ulu bayrama qaralar yaxılmışdır.
N ovruz-Ş anı u ca
ÄU ahm
seçdiyi bir gün, Şimal
yarımkürəsində oyanış, yaranma bayramı kimi qeyd olun-
muşdur.
Tarixi mənbələr sübut edir ki, h ə b təqvimlərin for-
m alaşm adığı, il və zam an hesabı aym fazalarm a görə
müəyyən edildiyi bir dövrdə xalq buna ilbaşı, yeni ilin
başlanğıcı demişdir. Coğrafı mövqeyinə, təbii şəraitinə
uyğun olaraq təbiətin məhz Novruzda oyanması, yeni ilin
başlanması daha çox türklərin yaşadıqları orta qurşaqda
müşahidə edilir. Yəni, nisbətən cənubda, ekvatora yaxm
bölgələrdə havanm ciddi dəyişikliyi hiss edilmir. Şimal
bölgəsində isə yazm gec gəlişi ilə bağh olaraq mart aymda
təbiətdə oyanma hiss olunmur. Bu özünü daha çox Doğu
Türküstandan başlamış Orta Asiya, Cənubi Sibir, Qafqaz,
Anadoluda göstərir. Yazıh mənbələrdə də türk qövmlərində
ihn yazdan başlandığı xəbər verilir. Lakin bəzi müəlliflər
22
heç bir əsas olmadan Novruz sözündən, həmçinin bayramın
İranda qədimdən keçirilməsindən istifadə edərək onu farslarla
əlaqələndirirİər. Digər məsələlərdə olduğıı kimi, burada da
«Avesta» önə çəkilir. Bu vəziyyətdə bayramın digər xalqiarda
qeyd edilməsi arxa plana keçirilir. Mənbələr isə İranda yeni
iİin martda (Novruzda) deyil, yay girən günü qeyd edildiyini
göstərir. Yəni, günəş Qoç bürcünə deyil, Xərçəng bürcünə
keçərkən (21 iyunda) il dəyişir. A.Biruninin məlumatmdan
aydm olur ki, hətta M iladm V yüzilliyində farslarda yeni il
fərverdin-mah aymm birində, yəni yaym başlanğıcmda
qeyd edilmişdir [46, s. 223]. M üəllif bunu ilin ən uzun
günü oİması, insanlarm onu müşahidəsi iiə əlaqələndirir
46, s. 226] və göstərir ki, Iranda yeni ilin Novruzdan
başlaması islamlaşmadan sonra olmuşdur [46, s. 227’.
Novruz bayram ı ancaq hind-arilərlə deyil, bir sıra
müəllif tərəfmdən şiəliklə bağlanmışdır. Xüsusən, XIX əsr
mənbələrində o tez-tez «şiə bayramı» kimi təqdim edilir
(43). Sonrakı dövrlərdə də Novruz bayramma qarayaxıLmış,
hətta XX əsrin 20-3 0-cu illərində Novruza yasaq qoyulmuşdur.
Dövri mətbuat, arxiv materiallarma əsasən demək olar ki,
1928-ci ildən başIayaraqNovruz bayrammm qarşısım ahnaq
üçün hələ fevral aymdan “dağıdıcı dəstələr” düzəldilmişdir.
Mənəvi mədəniyyətimizin digər sahələrində olduğu
kimi, Novruzu da türklərə Irandan-farslardan keçmə hesab
etmişlər. A.E.Tenişeva Analdoluda Novruz və Xıdırelyaz
bayramlanndan bəhs edərək yazır ki, Anadoluda Novruz
şənlikləri Iranm təsiri ilə yaranrmşdır [81, s. 73]. Ümumiyyətlə,
bir sıra müəlliflər buradakı etnik tərkibi, məskunlaşmam
nəzərə almadan İran ifadəsinin, yəni coğrafi mənada olan
məqamı farsçıhqla eyniləşdirirlər. Bu özünü Zərdüşlük və
“Avesta” məsələsində də göstərir. Hər şeydən öncə din və
23
Dostları ilə paylaş: |