Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Müasir şəraitdə vergitutma prinsiplərinin modifikasiyası
Yüklə 479,28 Kb.
|
1.2. Müasir şəraitdə vergitutma prinsiplərinin modifikasiyası İstənilən ölkənin vergi sistemi dövlətin inkişafının müxtəlif iqtisadi, siyasi və sosial şərtlərinin təsiri altında formalaşır və bu proses uzun müddət, bəzən yüz illərlə davam edir. Ona görə də müxtəlif ölkələrin vergi sistemlərinin həm vergilərin növünə və strukturuna, vergi dərəcələrinə və güzəştlərinə görə, həm də vergilərin müəyyən edilməsi, ləğv edilməsi və onların inzibatçılığı sahəsində müxtəlif səviyyəli hakimiyyət orqanlarının səlahiyyətləri də daxil olmaqla bir sıra digər vacib xüsusiyyətləri üzrə bir-birindən fərqlənməsini tam şəkildə təbii qəbul etmək olar. Bu müxtəlifliklərə baxmayaraq optimal vergi sistemlərinin qurulmasının əsaslandığı ümumi prinsiplər mövcuddur və bu prinsiplər də vergitutma nəzəriyyəsinin məhək daşı kimi çıxış edir. Müasir dünya vergi sisteminin əsasında A.Smit tərəfindən təklif olunan və sonradan A.Vaqner tərəfindən genişləndirilmiş vergitutma prinsipləri durur. İqtisadi ədəbiyyatda qeyd edilir ki, hələ A.Smitə qədər vergitutma prinsiplərinə aid edilən bir sıra müddəalar V.R.Mirabo və F.Yusti kimi alimlər tərəfindən formalaşdırılmışdır. İstənilən vergi sisteminə xas olan baza ideya və müddəalar ilkin olaraq Foma Akvinski tərəfindən ifadə olunmuşdur, lakin yalnız A.Smit onları dəqiq və aydın şəkildə formalaşdırmağı, ən əsası elmi cəhətdən əsaslandırmağı bacarmış və ona görə də o, vergitutma nəzəriyyəsinin banisi olmaq hüququnu əldə etmişdir. O, özünün “Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri barədə tədqiqat” əsərində qeyd etmişdir: “1. Dövlətin təəbələri özlərinin imkanı, uyğun olaraq qabiliyyəti və gücü çərçivəsində hökumətin saxlanılmasında, yəni dövlətin himayəsi və müdafiəsi altında istifadə etdikləri gəlirə müvafiq şəkildə iştirak etməlidirlər...”; “2. Hər bir ayrıca şəxsin ödəməli olduğu vergi dəqiq müəyyən edilməli və ixtiyari olmamalıdır. Ödəmə müddəti, ödəmə üsulu, ödənişin məbləği - bütün bunlar ödəyici və istənilən digər bir şəxs üçün aydın və dəqiq olmalıdır...”; “3. Hər bir vergi elə bir vaxtda və elə bir üsulla tutulmalıdır ki, onun bütünlüklə, necə və nə vaxt ödənilməsi ödəyici üçün əlverişli olsun...”; “4. Hər bir vergi elə düşünülməli və işlənib-hazırlanmalıdır ki, onun xalqın cibindən aldığı və tutduğu dövlətin xəzinəsinə gətirdiyindən yüksək olsun. A.Smit tərəfindən ifadə olunmuş vergitutmanın bərabərlik (ədalətlilik), müəyyənlik, əlverişlilik, qənaətlilik kimi dörd əsas qaydası vergi ödəyicilərinin maraqları nəzərə alınmaqla qurulmuşdur və nəticədə onlar “ödəyicinin hüquqlarının bəyannaməsi” adını almışdı. Sonradan A.Vaqner bunlara daha 5 vergitutma qaydasını əlavə etmiş, dövlətin maraqlarını mərkəzdə saxlamış və onları 4 əsas qrupda birləşdirilmişdir. 1. Maliyyə prinsipləri: - vergitutmanın kifayətliliyi; - elastiklik, yəni vergitutmanın çevikliyi və hərəkətliliyi; 2. İqtisadi-təsərrüfat prinsipləri: - vergitutma mənbəyinin (gəlirin, yaxud kapitalın) zəruri seçilməsi; - verginin ödənilməsinin başqasının üzərinə qoyulması şərti nəzərə alınmaqla vergi sisteminin qurulmasının səmərəliliyi; 3. Ədalətlilik prinsipləri: - vergitutmanın ümumiliyi; - vergitutmanın bərabərliyi. 4. Vergi inzibatçılığı prinsipləri: - vergitutmanın müəyyənliyi; - verginin ödənilməsinin əlverişliliyi; - tutulma məsrəflərinin maksimum azaldılması. Vergi sistemləri inkişaf etdikcə və təkmilləşdikcə vergitutmanın köhnə prinsipləri dəqiqləşdirilmiş, yeni prinsiplər işlənib hazırlanmışdır və müasir dövrdə onlar müəyyən sistem şəklində formalaşdırılaraq vergi sisteminin qurulmasının üç qrup prinsipləri ilə ifadə olunmuşdur (şəkil 1.1). Azərbaycan Respublikasının müasir vergi sistemi əsaslı iqtisadi dəyişikliklər və bazar münasibətlərinə keçid dövrü olan 1991-1992-ci illərdən başlayaraq təşəkkül tapmışdır. Ölkənin vergi sisteminin qısa müddət ərzində qurulmasını zəruri edən əsas şərtlərdən biri də Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsi nəticəsində büdcənin gəlir hissəsini formalaşdırmaq zərurəti idi. 1991-ci ilin sonuna kimi əsas vergi qanunları - mənfəət vergisi, ƏDV, aksizlər, gəlir vergisi və s. qanunlar qəbul edildi [16]. Hazırda özünün strukturuna, vergi ödənişlərinin siyahısına və vergi inzibatçılığının prinsiplərinə görə Azərbaycanın vergi sistemi bazar iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələrdə mövcud olan vergitutma sisteminə uyğun gəlir. Azərbaycanın vergi sistemi vergitutmanın iqtisadi prinnsipləri ilə yanaşı, həm də Vergi Məcəlləsində təsbit edilmiş və praktikada reallaşdırılan vergi inzibatçılığı prinsipləri ilə bağlı olan təşkilati və hüquqi prinsiplər üzərində qurulmuşdur. Bunlar əsasən aşağıdakılardır: - vergi sisteminin vahidliyi prinsipi: “Azərbaycan Respublikasının vahid iqtisadi məkanını pozan (xüsusilə, Azərbaycan Respublikasının ərazisində malların (işlərin, xidmətlərin) və pul vəsaitlərinin azad yerdəyişməsini bilavasitə və dolayısı ilə məhdudlaşdırılan və ya digər yolla vergi ödəyicisinin qanuni fəaliyyətini məhdudlaşdıran, yaxud maneçilik törədən) vergilərin müəyyən edilməsinə yol verilmir” [2, 16]. Vergi sisteminin qurulması prinsipləri 
  
Hüquqi Təşkilati    
Vergilərin qanunla müəyyən edilməsi prinsipi Vergi sisteminin vahidliyi prinsipi 
Vergilərin hakimiyyət səviyyələri üzrə bölgüsü prinsipi Effektlilik prinsipi Vergi qanunvericiliyinin prioritetliyi prinsipi
Mütənasiblik prinsipi
Çeviklik (elastiklik) prinsipi
Sabitlik prinsipi
Müəyyənlik prinsipi
Verginin bir dəfə tutulması prinsipi
Şəkil 1.1. Vergi sistemlərinin qurulması prinsiplərinin tərkibi - hakimiyyət səviyyələri üzrə vergilərin bölünməsi prinsipi (dövlət, muxtar respublika və yerli vergilər); - verginin qanunvericilik formasında müəyyən edilməsi prinsipi (vergilər qanunla müəyyən edilir); - bərabərlik və ədalətlilik prinsipi vergi ödəyicilərinin və fiskal orqanlar timsalında dövlətin hüquq və vəzifələrinin qanunvericilikdə təsbitini nəzərdə tutur. - vergi qanunvericiliyinin prioritetliyi prinsipi. Bununla yanaşı, effektli vergi sistemi özündə iqtisadi artımı, vətəndaşların və iqtisadi subyektlərin təsərrüfat və sahibkarlıq fəallığını stimullaşdıran alətlərin mövcudluğunu nəzərdə tutur. Bununla bağlı olaraq vergi sisteminin qurulmasının iqtisadi prinsiplərinin gözlənilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Vergi sistemlərinin qurulmasının iqtisadi prinsipləri sistemi içərisində ilk növbədə bərabərlik və ədalətlilik prinsipini fərqləndirmək lazımdır. Bu prinsip nəzərdə tutur ki, vergi yükünün paylanması bərabər olmalıdır, yəni hər bir vergi ödəyicisi dövlət tərəfindən onun yaşayışı və fəaliyyəti üçün yaradılan normal şəraitdə əldə etdiyi gəlirinin ədalətli payını dövlətin xəzinəsinə ödəməlidir. Lakin vergitutma sahəsində vergi ödəyicilərinin bərabərliyi heç də o demək deyildir ki, hamı eyni vergiləri ödəməlidir və vergilər diferensasiya edilə bilməz. Bu halda bərabərlik nəzərdə tutur ki, birincisi, diferensasiya həmin cəmiyyətdə ədalətlilik barədə qəbul olunmuş təsəvvürlərə uyğun olaraq dəqiq kriterilər üzrə həyata keçirilmiş olsun və ikincisi, bu kriterilər vergi ödəyicilərinin fəaliyyətinin nəticələrinə əsaslanmış olsun, fiziki şəxslərə münasibətdə onların anadangəlmə dəyişməz keyfiyyətləri, yaxud hüquqi şəxslərə münasibətdə mülkiyyət forması ilə bağlı olmasın. Dünya praktikasında bərabərlik və ədalətlilik prinsipinin reallaşdırılmasına iki yanaşma mövcuddur. Birinci yanaşma vergi ödəyicisinin faydasının təmin olunmasından ibarətdir və əldə olunan fayda prinsipi (o həm də şaquli ədalətlilik prinsipi də adlandırlır) ilə reallaşdırılır. Bu prinsipin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, vergi ödəyicilərinə düşən vergi yükünün kəmiyyəti müxtəlif vergi ödəyicilərinə münasibətdə dövlətin fəaliyyətinin faydalılığına uyğun olmalıdır. Bu yanaşmaya əsasən ödəyici tərəfindən ödənilən vergilər (onun iqtisadi vəziyyətindən asılı olmayaraq) dövlətin xidmətlərindən (təhsilin, elmin, səhiyyənin maliyyələşdirilməsi, transfertlər, kompensasiyalar və s.) istifadə edərək onun aldığı faydaya müvafiq olmalıdır. Burada büdcə xərclərinin strukturu ilə əlaqə dəqiqliklə gözlənilir. Mürəkkəblik ondadır ki, bu prinsip istehlakın fərdi xarakterli olması, bölünə bilməsi və seçilə bilməsi ilə xarakterizə edilən dövlət xidmətlərindən əldə olunan faydanın müqayisə edilməsi zamanı tətbiq edilə bilər və xalis ictimai (bölünməyən) nemətlərə münasibətdə tətbiq oluna bilməz. Əldə olunan faydanın ödənilən vergilərin səviyyəsinə uyğunluğunun təmin olunması hər bir verginin ciddi məqsədli təyinatına əlverişli şərait yarada bilər. Belə vergilər “markalanmış” adlandırılır. Belə ki, bir sıra ölkələrdə yanacağa və avtomobillərə tətbiq olunan aksizlərdən daxil olan vəsaitlər yol şəbəkəsinin saxlanılmasına və inkişafına yönəldilir. Azərbaycanın vergi sistemində də hüquqi şəxslərdən tutulan “markalanmış”, yaxud təkrar istehsal vergisi olmuşdur (avtomobil yollarının istifadəçilərindən vergi), lakin onun “markalanması” formal xarakter daşımışdır, belə ki, bu verginin məbləği məhsul satışından daxilolmaların həcmindən asılı olmuşdur və heç bir halda ictimai nemətlərin istehlak həcmini nəzərə almamışdır. Hazırda Azərbaycanda qeyd olunan bu prinsip qismən də olsa, sosial sığorta ayırmalarında dövlətin istehlak olunan xidmətlərinin kəmiyyəti – pensiyaların ödənilməsi vasitəsi ilə öz əksini tapmışdır. İkinci yanaşmanın - ödəniş qabiliyyətliliyi prinsipinin (o həm də üfuqi ədalətlilik prinsipi kimi xarakterizə olunur) praktiki tətbiqi sahəsi daha genişdir. Bu prinsip verginin ödənilməsində vergi ödəyicisinin obyektiv qiymətləndirilməsindən ibarətdir və nəzərdə tutur ki, bərabər iqtisadi vəziyyətdə olan vergi ödəyiciləri eyni bir vergi mövqeyində durmalıdırlar. Baxılan halda bu yanaşma büdcə xərclərinin strukturuna bağlanmamışdır, vergi ödəyicilərinin vergi yükünü daşımaq qabiliyyəti isə onların təmin etdiyi gəlirlərin həcmi (fiziki şəxslərin gəlir vergisi, hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi), alışların həcmi (aksizlər) və s. ilə qiymətləndirilir. Azərbaycanın vergi sistemində bu prinsip əksər vergilər üzrə reallaşdırılmışdır. Məlumdur ki, bütün vergilərin ödənilmə mənbəyi yeni yaradılan dəyər hesab edilir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində bir sıra hallarda malların onların maya dəyərindən aşağı qiymətlə təqdim edilməsi mümkündür ki, bu da vergi ödəyicilərinə xərclərin örtülməsi və mənfəətin əldə olunması imkanını vermir, lakin bu zaman o əmlak vergisi, torpaq vergisi və sosial sığorta ayırmaları kimi vergi və ödənişlərin ödənilməsindən azad edilmir. Nəticədə praktikada bir çox hallarda vergi ödəyicisi tərəfindən ödənilən vergilərin həcmi yeni yaradılan dəyərin (vergilərin ödənilmə mənbəyinin) pul ekvivalenti həcmindən yüksək olur. Təsərrüfat subyektlərinə düşən vergi yükünün səviyyəsi ödəniş qabiliyyəti prinsipinin gözlənilməsini təsdiq edə bilər: əgər vergilərin onların ödənilmə mənbəyinə nisbəti kimi hesablanan vergi yükünün səviyyəsi 100%-dən yüksək olarsa, onda bu halda ödəniş qabiliyyətliliyi prinsipinin pozulması baş verir. Nəzərə alsaq ki, vergi sisteminin ayrı-ayrı elementləri ödəniş qabiliyyətliliyi prinsipini müxtəlif (eyni olmayan) dərəcədə reallaşdırır, onda L.J. Yakobsonun aşağıdakı fikirləri ilə razılaşmaq lazım gəlir. O, qeyd edir ki, nisbi bərabərlik və ödəniş qabiliyyətliliyi prinsipi probleminə “yalnız hər bir konkret verginin mövqeyindən deyil, ilk növbədə dövlət qarşısında məcmu öhdəlikləri vacib olan vergi ödəyicilərinin nöqteyi-nəzərindən baxmaq lazımdır” [16]. Vergi sisteminin qurulmasında bu iki yanaşmanın maksimum dərəcədə uyğunlaşdırılması zamanı vergitutmanın bərabərlik və ədalətlilik prinsipinin reallaşdırılması üçün daha əlverişli şərait təmin olunur. Dünya vergitutma praktikasında ödəniş qabiliyyətliliyi və faydalılıq prinsipləri bir qayda olaraq birgə, lakin ödəniş qabiliyyətliliyi prinsipinin aşkar üstünlüyü ilə istifadə olunur. Lakin onların birgə istifadəsi də aşağıdakı əsas problemin həll olunmasına imkan vermir: vergi ödəyicilərinin bərabər olmayan iqtisadi vəziyyəti onların eyni olmayan vergi mövqeyinə hansı şəkildə uyğunlaşdırıla bilər? Bərabərsizliyin artması zamanı vergi dərəcələri necə dəyişməlidir? Bu problemi hər bir ölkə müstəqil şəkildə vergi sisteminə daxil olan ayrı-ayrı vergilər üzrə proqressiv, reqressiv və neytral vergi dərəcələri tətbiq etməklə həll edir. Hazırda vergi sistemlərinin formalaşmasının dünya təcrübəsi vergitutmanın mülayim proqressiv şkalalarından istifadəyə meyl edir ki, bu da özünü doğruldur. Ona görə ki, proqressiv vergitutma vergi ödəyicilərinin yüksək bərabərliyini təmin edir. Lakin vergilərin həddindən yüksək proqressiv dərəcələri isə əksər hallarda gəlirlərin iqtisadiyyatın gizli sektoruna doğru yerdəyişməsinə gətirib çıxarır. Bərabərlik və ədalətlilik prinsipi Vergi Məcəlləsinin 3.1-ci maddəsində öz əksini tapmışdır: “Vergilər haqqında qanunvericilik vergitutmanın ümumi, bərabər və ədalətli olmasına əsaslanmalıdır” [2]. Qeyd etmək lazımdır ki, “bərabərlik və ədalətlilik “ anlayışının izahının həmin sənəddə verilməməsinə baxmayaraq bu Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında öz əksini tapmışdır: “Dövlət irqindən, milliyətindən, dinindən, dilindən, cinsindən, mənşəyindən, əmlak vəziyyətindən, qulluq mövqeyindən, əqidəsindən, siyasi partiyalara, həmkarlar ittifaqlarına və digər ictimai birliklərə mənsubiyyətindən asılı olmayaraq hər kəsin hüquq və azadlıqlarının bərabərliyinə təminat verir. İnsan və vətəndaş hüquqlarını və azadlıqlarını irqi, milli, dini, dil, cinsi, mənşəyi, əqidə, siyasi və sosial mənsubiyyətə görə məhdudlaşdırmaq qadağandır” [1]. Vergi Məcəlləsində öz əksini tapmış və təcrübədə reallaşdırılan “Vergilər siyasi, ideoloci, etnik, konfessional və vergi ödəyiciləri arasında mövcud olan digər xüsusiyyətlər əsas götürülməklə müəyyən edilə bilməz və diskriminasiya xarakteri daşıya bilməz”, həmçinin “Mülkiyyət formasından və ya kapitalın yerindən asılı olaraq vergilərin müxtəlif dərəcələrinin müəyyən edilməsi qadağandır” kimi tələblər bərabərlik və ədalətlilik prinsipinin reallaşdırılmasına imkan verir və iqtisadi ədəbiyyatda vergitutmanın universallığı prinsipi kimi müəyyən edilən Azərbaycanın vergi sisteminin qurulmasının daha bir istiqamətini təsbit edir [2]. Vergi sisteminin qurulması zamanı vergitutmanın effektliliyi prinsipinin gözlənilməsi vacib əhəmiyyət kəsb edir. Bu prinsip effektliliyin ümumi ideologiyasını birləşdirən aşağıdakı bir sıra müddəaları özündə cəmləşdirir:
Bir sıra digər müddəalar kimi sadalanan qaydaların bir qismi Vergi Məcəlləsinin 3.10-cu bəndində aşağıdakı kimi ifadə olunmuşdur: “Vergi sistemi sahibkarlıq və investisiya fəaliyyətini təşviq etməlidir”. Vergi sisteminin effektliliyi məsələsinə maraqlı bir yanaşma L.J.Yakobson tərəfindən ifadə olunmuşdur. O hesab edir ki, belə effektlilik iqtisadi neytrallıq kriterisi vasitəsi ilə ifadə oluna bilər [14, 16]. Vergi sisteminin iqtisadi effektliliyi problemini o, iki müxtəlif müstəvidə təhlil edir: bir tərəfdən, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, effektliliyin yüksəlməsi vergi yükünün ictimai nemətlərə olan tələbatlarla uyğunlaşdırılmasını nəzərdə tutur, digər tərəfdən isə vergi tutulmalarının səviyyəsi resursların ictimai sektorun hüdudlarından kənara yerdəyişməsinə təsir göstərir. Əgər sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlirlər yüksək vergitutmaya cəlb olunarsa, onda sahibkarların istehsalın inkişafına olan marağı da getdikcə azalır. Əgər idxal (ixrac) rüsumları çox yüksək olarsa, onda məhsulun dünya bazarında rəqabət qabiliyyətliliyini yüksəldəcək tədbirlərin reallaşdırılmasına stimul da getdikcə aşağı düşür. Müasir iqtisadi ədəbiyyatda bu prinsipə “tarazlıq prinsipi”, yaxud “dövlətin və vergi ödəyicilərinin maraqlarının iqtisadi balanslaşdırılması prinsipi” uyğun gəlir [30]. Vergilərin müəyyən edilməsi zamanı həm büdcə üçün fayda nöqteyi-nəzərindən, həm də iqtisadiyyat üçün itki baxımından nəticələrin müqayisəli şəkildə qiymətləndirilməsi, yəni strateji (perspektiv) effektliliyin müəyyən edilməsi lazım gəlir. Bu zaman bu fayda və itkilərin təkcə həmin, yəni cari zaman dövründə deyil, gələcəkdə vergitutma bazasının azalması nəticəsində vergi daxilolmalarının azalmaması üçün həm də perspektivdə müqayisə etmək lazımdır. Bu məqsədlə vergi multiplikatoru göstəricisindən istifadə olunmalıdır və bunun əsasını vergi sisteminin elastikliyi əmsalı təşkil edir: verginin dərəcəsi nə qədər yüksək və istehlaka son meyllilik nə qədər aşağı olarsa, vergi multiplikatorunun kəmiyyəti də bir o qədər kiçik olacaqdır. Onun köməyi ilə vergi dərəcələrinin dəyişməsindən və istehlakın səviyyəsindən asılı olaraq ÜDM-in kəmiyyətinin dəyişməsini aşağıdakı düsturla müəyyən etmək mümkündür:
Göründüyü kimi, vergi daxilolmalarının müəyyən artımına gətirib çıxaran vergi dərəcələrinin artımı və istehlak səviyyəsinin aşağı düşməsi həqiqətən də ÜDM-in mümkün artımını kifayət qədər böyük həcmdə azaldır. Vergi sisteminin effektliliyi prinsipinin reallaşdırılması problemi ondan ibarətdir ki, ictimai nemətlərin istehsalı üçün lazım olan resursların həcmi müəyyən edildikdən sonra vergi ödəyiciləri üçün daha az ağrılı olan və təsərrüfatlara daha az itki yaradan büdcə gəlirlərinin yığılmasının konkret üsullarının (vergilərin növləri, dərəcələr, güzəştlər və i.a.) müəyyən edilməsi sahibkarları vergidən yayınmağa yönəldilmiş qərarların qəbul edilməsinə məcbur etməməli, əksinə sahibkarlıq fəallığının inkişafını stimullaşdırmalı, iqtisadiyyatda investisiya-innovasiya proseslərinin inkişafına imkan verməlidir. Burada əlbəttə ki, ictimai nemətlərə olan tələbatın diferensasiyası barədə informasiyanın təhlilinə, həmçinin vergilərin həm iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində, həm də ölkənin konkret ərazisində satıcıların və istehlakçıların, satıcıların və alıcıların, işəgötürənlərin və işçilərin bazar rəftarına təsirinin təhlilinə geniş yer verilir. Belə təhlilin aparılması bu və ya digər verginin vergi ödəyiciləri tərəfindən iqtisadi qərarların qəbul edilməsinə təsirini aşkar etməyə və vergi qanunvericiliyinə əlavə və dəyişikliklərin edilməsi yolu ilə arzuolunmaz təhriflərin nisbi azalmasının əldə olunmasına imkan verir. Azərbaycanın vergi sistemində təhrif etməyən verginin nümunəsi olaraq sadələşdirilmiş vergini misal göstərmək olar. Qanunvericilikdə sadələşdirilmiş verginin müəyyən edilməsi kiçik biznesin vergitutma sahəsində sabitlik yaratmışdır. Ümumi vergitutma rejimindən fərqli olaraq sadələşdirilmiş vergitutma şəraiti həm maliyyə, həm də vergitutma obyektlərinin uçotunun təşkili planında sahibkarlar üçün daha əlverişlidir. Son illərdə sadələşdirilmiş verginin geniş yayılmış hal olduğuna baxmayaraq bu onu proqressiv vergi etməmişdir. Sadələşdirilmiş verginin prinsipial çatışmazlığı ondadır ki, o, vergi ödəyicisinin fəaliyyət miqyasını süni şəkildə məhdudlaşdırmaqla və güzəştli vergitutma rejimi naminə hüquqi şəxslərə münasibətdə son 12 aylıq dövriyyəsini 150,0 min manat və hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti göstərən fiziki şəxslərə münasibətdə 90,0 min manat və həmin məbləğlərdən az olmağa məcbur etməklə onun cari vəziyyətini konservasiya edir. Dünya iqtisadiyyatı təcrübəsindən məlumdur ki, hər bir kəmiyyət artımı (genişləndirmə) keyfiyyət artımının zəruri və xəbərdaredici şərtidir. Ona görə də vergitutmanın bu forması iqtisadi inkişaf vektoru ilə əks istiqamət təşkil etməklə elə əvvəldən də kiçik sahibkarlar üçün təkamül artımı perspektivlərini məhdudlaşdırır. İstehlakçılar hər addımda bunun nəticələri ilə rastlaşırlar və bunun sonu da heç görünmür. Bu çoxlu sayda kiçik istehsallardır (müəssisələrdir) ki, onları da sadəcə fiziki olaraq yüksək keyfiyyətli iş və xidmətlərlə təmin etmək mümkün deyildir. Bunlar elə müəssisələrdir ki, onların maksimum hasilat həcmi sahibkara bahalı, lakin keyfiyyətli məhsul istehsal etməyə imkan vermir, yaxud da keyfiyyətli məhsulu ucuz məhsul kimi satmaqla qiymət fərqini nağd şəkildə uçotda əks etdirməməyə məcbur edir. Kiçik sahibkarlıq subyektləri vergitutmanın qeyd olunan güzəştli formasının ziyanlı olduğunu yaxşı başa düşürlər. Bununla yanaşı, onlar hələlik bu güzəştli vergitutma rejimindən yapışmağa məcburdurlar, ona görə ki, adi vergitutma rejimində ödənilən vergilərin məbləği bir qədər yüksək olur. Eyni zamanda, sadələşdirilmiş vergi barədə qanunvericilikdə vergitutma obyektinin, vergi dərəcələrinin, düzəliş əmsallarının müəyyən edilməsi istiqamətində daim aparılan dəyişikliklər sahibkarları özlərinin biznesinin təşkili üzrə əlavə xərclər tələb edən yeni qərarların qəbul edilməsinə məcbur edir. Bütün bunlar da sadələşdirilmiş verginin sonradan təhrif edən vergi xarakterini almasına şərait yarada bilər. Verginin təhrifedici xarakterinə vergi məbləğinin kəmiyyəti deyil, vergitutma forması, vəsaitlərin tutulması üsulu, vergitutma obyektlərinin qiymətləndirilməsi metodu da təsir edir. Ona görə də verginin təhrifedici xarakterinin minimuma endirilməsi problemi - vergitutma texnikasının təkmilləşdirilməsi problemidir və onun həll edilməsi effektli vergi sisteminin qurulması zamanı həddindən artıq vacibdir. Baxılan halda vergitutma texnikası dedikdə, baş verən proseslərin dərin təhlilinə, bu və ya digər fəaliyyət növünün xüsusiyyətlərinə, ödəyicilərin mümkün rəftarı proqnozlarına əsaslanan və xüsusilə də “vergitutma obyekti”, “vergi bazası”, “güzəştlər” kimi anlayışların dəqiq müəyyənləşdirilməsini özündə birləşdirən düşünülmüş vergitutma mexanizmi başa düşülür. Effektlilik prinsipinin reallaşması yalnız o halda mümkündür ki, müxtəlif vergitutma obyektlərinə (əmlaka, torpağa və s.) müəyyən edilən vergilər məhsuldar kapitalın həcmini məhdudlaşdırmasın. Müvafiq olaraq əgər vergi yükünün səviyyəsi nin kifayət qədər yüksək olması zamanı vergilərin ödənilməsinə yalnız əldə olunan mənfəətin həcmi deyil, eyni zamanda həm də istehsal fondlarının bərpası üçün nəzərdə tutulmuş yığılmış amortizasiya ayırmaları sərf olunarsa, onda bu hal belə vergi sisteminin qurulmasının əsasında effektlilik prinsipinin olmadığını göstərəcəkdir. Vergilərin yığılması prosesi həm vergitutma obyektlərinin uçotunun təşkili və verginin büdcəyə bilavasitə köçürülməsi ilə bağlı vergi ödəyiciləri tərəfindən, həm də vergi orqanlarının saxlanılması ilə əlaqədar dövlət tərəfindən müəyyən xərclərin çəkilməsini tələb edir ki, bu da vergi məsrəflərinin səviyyəsinə əhəmiyyətli təsir edir və vergitutma ağırlığını yüksəldir. Müasir dildə “effektlilik” tələbi vergi öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi ilə bağlı olan bütün əlavə əmək və maliyyə xərclərinin minimum olmasını, həmçinin verginin ödənilməsinə münasibətdə rahatlığı ifadə edir. Mühasibat uçotu ilə paralel olaraq vergi uçotunun da aparılması üzrə qanunvericiliyin tələbini diqqətə alsaq, daim dəyişən hesabat formaları üzrə vergi hesabatlarının təqdim edilməsi vergi ödəyicilərinin vaxt xərclərini müəyyən qədər artırmışdır. Xüsusilə də hüquqi şəxslər üçün nəzərdə tutulan demək olar ki, bütün vergilərin ödəyicisi olan iri şirkətlər əhəmiyyətli xərclər daşımalı olurlar. İqtisadi itkilər nöqteyi-nəzərindən vergilərin yığılması ilə bağlı xərclər (xüsusilə də bu xərclər kifayət qədər yüksək olduqda) vergi sisteminin effektliliyi xarakteristikası üçün vergilərin təhrifedici xüsusiyyətinə nisbətən heç də az əhəmiyyətli deyildir. İqtisadi ədəbiyyatda bu və ya digər verginin yığılması ilə bağlı dövlət xərclərinin minimuma endirilməsi nöqteyi-nəzərindən verginin effektliliyi məsələsinin təhlili zamanı demək olar ki, əksər hallarda dövlət tərəfindən vergi orqanlarının saxlanılmasına çəkilən xərclər təhlil olunur. Vergi öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinin təşkili ilə bağlı sahibkarların xərclərinin müəyyən edilməsi məsələsi başqa şəkildə qoyulur. Bu məsələ üzrə tədqiqatlar demək olar ki, aparılmır. Bir tərəfdən bu, onun əməktutumlu olması ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən belə uçotun aparılmasının əhəmiyyətli olmaması ilə əlaqələndirilir (biznes mövqeyindən tez-tez “son nəticədə heç nə dəyişməyəcək” kimi fikirlər səslənir). Belə xərclər, təəssüf ki, mühasibat uçotunun xüsusi hesablarında ayrıca olaraq yığılmır və nəticədə statistik hesabatlarda özünün əksini tapmır. “Bir sıra qərb ölkələrində vergi ödəyicilərinin belə xərcləri çoxdan qəbul edilmiş və onlara ciddi nəzarət olunur (məsələn, ABŞ-da gəlir vergilərinin tutulması sistemində istənilən ciddi dəyişikliyin aparılması zamanı vergi bəyannamələrinin (hesabatlarının) yeni qaydalar üzrə doldurulması üçün orta statistik vergi ödəyicisinə lazım olan vaxt hesablanır və onun kəmiyyəti nəşr olunur” [24]. Müvafiq olaraq daha çox təhrif etməyən, normal vergilər əsasında qurulmuş vergi sistemi həm dövlət tərəfindən, həm də vergi ödəyiciləri tərəfindən daha az xərclərin çəkilməsini tələb edir. Verginin təşkilati sadəliyi daha çox vergi sisteminin fəaliyyətinin cari effektliliyini müəyyən edir. Bəzi müasir iqtisadçılar və alimlər vergi sisteminin qurulmasının müstəqil prinsipi kimi vergi ödəyiciləri üçün verginin tutulması vaxtının əlverişliliyi və onun ödənilməsinin rahatlığı prinsipini fərqləndirir və bu zaman onu təşkilati prinsiplər kateqoriyasına aid edirlər. Nəzərə alsaq ki, verginin ödənilməsi vaxtı ilə gəlirin alınması vaxtı arasındakı fərq vergi ödəyicilərinin rəftarına (vergi bazasının formalaşmasına təsir edən hadisələrin bilərəkdən yubadılmasından tutmuş, yəni işlərin yerinə yetirilməsi və xidmətlərin göstərilməsi aktlarının imzalanmaması, alınmış əmlakın vaxtında uçota alınmaması və s., onun qəsdən gizlədilməsinə qədər) əhəmiyyətli təsir göstərə bilər, onda bu prinsipin vergi sisteminin formalaşmasının iqtisadi prinsiplər qrupunda nəzərə alınması daha məntiqli olardı. Effektli vergi sisteminin formalaşdırılması və istənilən vergi müəyyən edilərkən vergi təzyiqinin aşağı salınması zamanı onun ödənilməsi mexanizmi maksimum sadə olmalıdır: verginin tutulmasının gəlirin ödənilməsi mənbəyində aparılması məqsədəuyğundur, verginin ödənilməsi vaxtı isə gəlirin alınması vaxtına maksimum yaxın olmalıdır. Lakin burada maraqların ziddiyyəti yaranır: vergi ödəyicisi üçün əlverişli və faydalı olan heç də hər bir şey dövlət üçün də əlverişli və faydalı olmaya bilər. Müasir vergi sistemlərində əsas vergilərin (ƏDV-nin, mənfəət vergisinin) kassa metodu üzrə deyil, hesablama metodu üzrə müəyyən edilən vergi bazasından ödənilməsi məqsədəuyğun hesab edilir. Bu da bir tərəfdən vəsaitlərin dövlət büdcəsinə təmin olunması sürətinin yüksəlməsinə imkan verir, digər tərəfdən isə vergi ödəyicilərinin vergi ağırlığını artırır və onların maliyyə vəziyyətinə özünün mənfi təsirini göstərir. Vergilər üzrə cari (avans) və yekun məbləğlərin ödənilməsinin müxtəlif müddətlərinin müəyyən edilməsi yolu ilə hər iki tərəfin maraqlarının optimal uyğunluğunun əldə olunması məsələsi bu gün də aktual olaraq qalır. Effektli vergi sisteminin qurulması üçün vergilərin çoxluğu prinsipinin gözlənilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu prinsipin mahiyyəti müxtəlif vergilərin və vergitutma obyektlərinin səmərəli kombinəsindən ibarətdir, hansı ki, onun təmin olunması nəticəsində vergi sistemi vergi yükünün vergi ödəyiciləri arasında optimal paylanmasına imkan verir və eyni zamanda ölkədəki iqtisadi, yaxud siyasi situasiyadan asılı olmayaraq vergi daxilolmaları ilə dövlət büdcəsinin təmin olunmasına şərait yaradır. Lakin bu zaman “Vergi sistemində hansı sayda vergilər olmalıdır və bərabərlik və ədalətlilik prinsipinin reallaşması məqsədilə kimlər və hansı vergiləri ödəməlidirlər?” kimi əsas suallardan biri açıq olaraq qalır. İqtisadi ədəbiyyatda bütün vergilərin məcmusunun vahid vergi ilə əvəz olunması ideyası bir neçə dəfə səslənmişdir, lakin bu nəzəriyyə “vahid vergili büdcə” situasiyasının yaranması və böhran dövrlərində büdcənin gəlirlərinin təmin olunmasının onun tutulması şərtlərindən güclü asılılığı səbəbindən heç bir ölkədə öz dəstəyini tapmamış və qəbul edilməmişdir. Vergitutmaya münasibətdə ilk dəfə A.Smit tərəfindən ifadə olunmuş müəyyənlik prinsipi müasir şəraitdə verginin bütün elementlərinin dəqiq müəyyənləşdirilməsinin təmin olunmasını özündə ifadə edir. Bu elementlər aşağıdakılardır: vergini ödəyən şəxslər, güzəştlər, dərəcələr, verginin obyekti, vergi bazası, ödənilmə qaydası və müddətləri. Eyni zamanda, vergi sistemi ixtiyari şərhə yol verilməsinə imkan yaratmamalı və cəmiyyətin əksər hissəsi üçün sadə, aydın və başa düşülən olmalıdır. Bu müddəa Vergi Məcəlləsinin 3.9-cu maddəsində dəqiq ifadə olunmuşdur: “Vergilər haqqında qanunvericilik elə tərzdə formalaşdırılmalıdır ki, hər kəs hansı vergiləri, hansı qaydada, nə vaxt və hansı məbləğdə ödəməli olduğunu dəqiq bilsin” [2]. Verginin bir dəfə tutulması prinsipi nəzərdə tutur ki, normal fəaliyyət göstərən vergi sistemində eyni bir mənbə, yaxud obyekt iki, yaxud daha artıq növ vergiyə cəlb olunmamalıdır. Bu prinsip Vergi Məcəlləsinin 3.5-ci maddəsində öz əksini tapmışdır: “Heç bir kəs əldə etdiyi mənfəətdən (gəlirdən) eyni növ vergini bir dəfədən artıq ödəməyə məcbur edilə bilməz.”. Lakin ilk baxışdan elə təəssürat yaranır ki, ölkə verginin sistemində eyni bir gəlir məbləğinin iki-üç və daha artıq dəfə vergiyə cəlb olunması halları mövcuddur. Belə ki, məsələn, Vergi Məcəlləsinin 105-ci maddəsinə uyğun olaraq rezident müəssisənin mənfəəti əvvəlcə 20 % dərəcə üzrə, sonra isə 122-ci maddəsinə əsasən ödənilən dividenddən 10 % dərəcə üzrə vergi tutulur. Lakin bu şəkildə yanaşma heç də düzgün deyildir. Nəzərə alınmalıdır ki, bu zaman tutulan verginin ödəyici eyni bir şəxs deyil, ayrı-ayrı şəxslərdir. Effektli vergi sisteminin qurulması üçün vergi sisteminin şəffaflığı prinsipi (bəzən o, aşkarlıq prinsipi də adlandırılır) yüksək əhəmiyyət kəsb edir. Vergi sisteminin şəffaflığı məsələsi seçicilərin dövlətin vergi siyasətinə dəyişikliklərin edilməsi ilə bağlı hüquqlarının reallaşdırılması, praktikada vətəndaşların bu və ya digər vergilərin təsərrüfat fəaliyyətinə təsirinin qiymətləndirilməsi və onların vətəndaşların özəl maliyyə vəziyyətinə təsiri nəticələrinin proqnozlaşdırılması imkanı vasitəsilə cəmiyyət tərəfindən ona nəzarətin edilməsi üçün şəraitin yaradılması müstəvisində özünü ifadə edir. İqtisadi ədəbiyyatda bu prinsipin daha sadə izahına rast gəlmək mümkündür ki, bu da yalnız vergi qanunlarının və digər normativ aktların rəsmi nəşr olunması tələbi, həmçinin vergi orqanlarının vergilərin hesablanması qaydaları barədə müvafiq izahlar verməsi öhdəliyi (vəzifəsi) ilə bağlıdır. Vergi Məcəlləsinin 24.0.3-cü maddəsinə uyğun olaraq “Vergi orqanları ... vergi qanunvericiliyi və vergi qanunvericiliyində edilən dəyişikliklər barədə vergi ödəyicilərinə kütləvi informasiya vasitələri ilə və ya fərdi qaydada əvəzsiz olaraq məlumat verməyə, müəyyən edilmiş hesabat formalarının doldurulması qaydalarını izah etməyə, vergilərin hesablanması və ödənilməsi barədə izahatlar verməyə, vergi ödəyicilərinə onların hüquq və vəzifələrini izah etməyə ... borcludurlar.” [2]. Praktikada səmərəli vergi sisteminin qurulması zamanı vergitutmada iqtisadi effektlilik və ədalətlilik tələblərinin birgə təmin olunması çox çətindir. Xüsusilə də, proqressiv vergitutma dərəcələrindən istifadə edilməklə fiziki şəxslərin gəlir vergisi nisbi ədalətlilik və bərabərlik prinsipinin reallaşmasına imkan verir, lakin gəlirlərin uçotu və onlara nəzarətin təşkili nöqteyi-nəzərindən onu sadə və hətta neytral adlandırmaq olmaz. Eyni zamanda, quruluş təşkili baxımından sadə hesab edilən vergilər neytral ola bilərlər, lakin bu zaman onlar nisbi ədalətlilik prinsipinin tam şəkildə reallaşması üçün çevikliyə və imkana malik olmaya bilərlər. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, iqtisadi effektlilik tələbi vergilərin neytallılığı, təşkilati sadəliyi və çevikliyi yolu ilə, ədalətlilik tələbi isə - mütləq və nisbi bərabərlik və vergi sisteminin şəffaflığı vasitəsilə əldə olunur. Bu tələblər arasındakı ziddiyyətlər dövlətin vergi siyasətinin reallaşdırılması və bir sıra problemlərin həlli zamanı özünü göstərir və tam şəkildə aradan qaldırıla bilməz. Xüsusilə də bu ziddiyyətlər vergi güzəştlərinin müəyyən edilməsi zamanı özünü açıq şəkildə göstərir. Belə ki, bu güzəştlər bir tərəfdən, vergitutmada ədalətlilik və bərabərliyi “bərpa etməyə” yönəldilmişdir, digər tərəfdən isə, onlar vergilərin hesablanması mexanizmini mürəkkəbləşdirir və onların təhrifedici fəaliyyətini gücləndirir. Məlumdur ki, effektli vergi sistemi elm və texnikanın ən yeni nailiyyətlərinə, istehsalın və əməyin yeni təşkilinə əsaslanan, müasir elmi səviyyə ilə müşayiət olunan texnoloji bazanın köməyi ilə daha çox innovasiya xüsusiyyətinə malik innovasiyalı-investisiyalı istehsal tipinin, yeni maddi nemətlərin geniş təkrar istehsalının inkişafına şərait yaratmalıdır. Bu məqsədlə də vergitutma elementlərini özündə birləşdirən elə bir vergi mexanizmi lazımdır ki, bu yeni yaradılan dəyərin bir hissəsinin tutulması zamanı investisiyaların həcminin, istehsalın inkişafının artımına təkan vermiş olsun. Yüklə 479,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|
, (1.1)
- ÜDM-in dəyişməsi (+, -);
- vergi daxilolmalarının dəyişməsi (+, -);
- istehlaka son meyllilik;
- son vergi dərəcəsidir.