Avtomobil texnikasi

 
135 
 
Şək.22.6. Ehtiyat DHRM-li qanadlı raket nümunəsi: 
"Meteor" (Avropa Birliyi) hava-hava raketi. 
 
 
22.3. Pulsasiyalı hava-reaktiv mühərriki. 
 
Pulsasiyalı  hava-reaktiv  mühərriki  (PHRM,  ingilis  termini  Pulsejet),  adından  da  göründüyü 
kimi, pulsasiya rejimində işləyir, dartqı DHRM-də və ya TRM-də olduğu kimi, arasıkəsilməz deyil, 
böyük mühərriklər üçün bir-neçə on hersdən, kişik mühərriklər üçün 250  Hs-ə qədə olan tezliklə 
bir-birinin ardınca gələn impulslar seriyası kimi yaradılır.  
Konstruktiv olaraq, PHRM kiçik diametrli uzun silindrik ucluqla olan silindrik yanma kameridir. 
Kamerin  ön  hissəsi  yanma  kamerinə  daxil  olan  havanın  keçdiyi  giriş  diffuzoru  ilə  birləşmişdir. 
Diffuzorla  yanma  kameri  arasında  kamerdə  və  diffuzorun  çıxışındakı  təzyiqlər  fərqinin  təsiri  ilə 
işləyən  hava  klapanı  quraşdırılmışdır:  diffuzordakı  təzyiq  kamerdəki  təzyiqdən  çox  olarsa,  onda 
klapan açılır və kamerə havanı buraxır, təzyiqlərin əks təsirində o, bağlanır. 
 
 
 
Şək.22.7. PHRM-nin işləmə sxemi. 
 
PHRM-in işçi siklini belə təsvir etmək olar: 
1.  Hava  klapanı  açılmışdır,  hava  yanma  kamerinə  daxil  olur,  injektor  yanacağı  püskürür  və 
kamerdə yanıcı qarışıq əmələ gəlir. 
2.  Yanıcı  qarışıq  alışır  və  yanır,  yanma  kamerindəki  təzyiq  qəflətən  artır  və  hava  klapanını, 
yanacaq  borusundakı  əks-klapanı  bağlayır.  Yanma  məhsulları,  genişlənərək  ucluqdan  çıxaraq 
reaktiv dartqını yaradır.  
3.  Kamerdəki  təzyiq  azalır,  havanın  təzyiqi  ilə  diffuzorda  hava  klapanı  açılır  və  hava  kamerə 
daxil olmağa başlayır, yanacaq klapanı da açılır, mühərrik faza 1-ə keçir. 
PHRM,  onun  bütün  hissələrinin  fəaliyyətini  zamanla  uzlaşdırılan  avtotitrəmələr  rejimində 
işləyir.  Bu  titrəmələrin  tezliyi  mühərrikin  ölçülərindən  asılıdır:  mühərrik  nə  qədər  kiçikdirsə, 
pulsasiyaların tezliyi də bir o qədər yüksəkdir. 
Yanma  prosesini  yerinə  yetirmək  üçün  kamerdə  yüksəktezlikli  elektrik  boşalmaları  yaradan 
alışdırma  şamı  quraşdırırlar  və  yanıcı  qarışıq  onunla  alışdırılır.  Mühərrikin  bir  neçə  on  siklindən 
sonra yanma kamerinin divarları o qədər qızır ki, yanıcı qarışıq onların təsirindən alışır və alışdırma 
şamı lazım olmur. 

---

 
136 
Mühərrikin işi üçün lazım olan PHRM-nin yanma kamerində təzyiq artımı hissə-hissə — gələn 
hava  axınının  diffuzorda  tormozlanması  hesabına  (açıq  klapan  vasitəsi  ilə),  yanacağın  qapalı 
həcmdə yandırılması hesabına, hərəkəti məhdudlaşdırılan bağlı klapanla, kamerin yan divarları ilə 
və uzun ucluqda hava sütununun ətaləti ilə əldə olunur (Hamfri sikli). PHRM-nin çoxu sıfır sürəti 
ilə işləyə bilir. 
Pulsasiyalı mühərriklərin modifikasiyaları. PHRM-nin başqa modifikasiyaları da vardır: 
•
 
Klapansız PHRM, başqa sözlə U-şəkilli PHRM. Bu mühərriklərdə mexaniki hava klapanları 
yoxdur,  işçi  cismin  geriyə  hərəkətinin  dartqının  azalmasına  gətirib  çıxarmaması  üçün, 
mühərrikin  traktının  (hava  daxil  olma  borusu)  ucları  aparatın  hərəkət  istiqamətinin  əksinə 
yönəldilmiş "U" latın hərfi formasında yerinə yetirilir. 
•
 
Detonasiya  PHRM  (ingiliscə  Pulse  detonation  engine)  yanıcı  qarışığın  yanması  detonasiya 
(deflarqasiya deyil) rejimində yerinə yetirilən mühərriklərdir. 
Tətbiq  sahəsi.  PHRM-ni  səsli  və  qənaətsiz,  lakin  sadə  və  ucuz  mühərrik  kimi  xarakterizə 
edirlər. Səs və titrəyişlərin yüksək səviyyəsi onun işinin pulsasiyalı rejimindən əmələ gəlir. 
PHRM-ni  0.5  Maxa  qədər  işçi  sürət  olan  birdəfəlik  tətbiqli  pilotsuz  uçan  aparatlara:  uçan 
hədəflər, pilotsuz kəşfiyyatçılar, qanadlı raketlərdə quraşdırırlar. 
 
 
Şək.22.8. Klapansız U-şəkilli PHRM-nin nümunələri. 
 
 
YOXLAMA SUALLAR 
 
1. Hava-reaktiv tipli aviasiya mühərriklərinin (HRM) iş prinsipi necədir, necə təsnifatlandırılır 
və hansı hissələrdən ibarətdir? 
2. Hava-reaktiv mühərriklərdə reaktiv dartqı necə əldə edilir?  
3. HRM-nin işçi cismi nədən hazırlanır?  
4. HRM-nin dinamikası necə təyin edilir?  
5. HRM-nin termodinamik xüsusiyyətləri necə təyin edilir? 
6. HRM-nin effektivliliyi necə təyin edilir? 
7. Düzaxınlı hava-reaktiv mühərriki (DHRM) iş prinsipi necədir və hansı hissələrdən ibarətdir? 
8. Səs sürətinə qədər olan düzaxınlı mühərriklərin iş prinsipi necədir və harada tətbiq edilir?  
9. Səsdən iti düzaxınlı mühərriklərin iş prinsipi necədir və harada tətbiq edilir?  
10. Hipersəsli düzaxınlı hava-reaktiv mühərrikinin iş prinsipi necədir və harada tətbiq edilir?  
11. Düzaxınlı nüvə mühərrikinin iş prinsipi necədir və harada tətbiq edilmişdir?  
22.2.  Pulsasiyalı  hava-reaktiv  mühərrikin  iş  prinsipi  necədir,  necə  təsnifatlandırılır  və  harada 
tətbiq edilir?  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
137 
Mühazirə 23 
Turboreaktiv tipli aviasiya mühərriklərinin iş prinsipi və quruluşları haqqında məlumat. 
 
23.1. Turboreaktiv mühərrik. 
 
Turboreaktiv mühərrikdə (TRM, ingiliscə turbojet engine)  yanma kamerinə girişdə işçi cismin 
sıxılması və mühərrikdən keçən hava sərfinin böyük qiyməti qarşıdan gələn hava axınının və giriş 
qurğusundan sonra yanma kamerindən əvvəl TRM-in traktında yerləşdirilən kompressorun birgə işi 
hesabına  əldə  olunur.  Kompressor,  onunla  bir  valda  quraşdırılan  və  reaktiv  şırnaq  əmələ  gələn 
yanma kameri ilə qızdırılan işçi cisimlə işləyən turbin vasitəsi ilə hərəkətə gətirilir. Kompressorda 
onun  mexaniki  işi  hesabına  olan  havanın  tam  təzyiqinin  artımı  yerinə  yetirilir.  TRM-in  çoxunun 
yanma kameri üzükvarı formaya malikdir. 
 
 
Şək.23.1. Turboreaktiv mühərrikin (TRM) quruluş sxemi: 
1-hava  yığımı,  2-alçaq  təzyiq  kompressoru,  3-yüksək  təzyiq  kompressoru,  4-yanma  kameri,  5-
turbində  və  ucluqda  işçi  cismin  genişlənməsi,  6-qaynar  sahə,  7-turbin,  8-ilkin  havanın  yanma 
kamerinə daxil olma sahəsi, 9-soyuq sahə, 10-giriş qurğusu. 
 
 
Qızdırılan  işçi  cisim  yanma  kamerindən  keçərək  turbinə  daxil  olur,  genişlənir,  onu  hərəkətə 
gətirərək və öz enerjisinin bir hissəsini verərək ucluqda genişlənir və reaktiv dartqı yaradaraq çıxır. 
Kompressora görə TRM yerindən start götürə bilir və aşağı uçuş sürətlərində işləyir, bu da təyyarə 
mühərriki  üçün  lazım  olan  şərtdir.  Bu  zaman  mühərrikin  traktındakı  təzyiq  və  hava  sərfi  yalnız 
kompressorun hesabına təmin edilir. 
Tətbiq  sahələri.  XX  əsrin  60-70-ci  illərinə  qədər  kiçik  ikikonturluq  dərəcəli  TRM  hərbi  və 
kommersiya  təyyarələrin  mühərrikləri  kimi  tətbiq  edilirdi.  Hal-hazırda  daha  qənaətli  ikikonturlu 
TRM (İTRM)  çox yayılmışdır.  
 
Şək.23.2. General Electric şirkətinin istehsalı olan J85 TRM. 
Kompressorun 8 pilləsi və turbinin 2 pilləsi arasında üzükvari yanma kameri yerləşmişdir. 
 
 
 
 
 

---

 
138 
23.2. İkikonturlu turboreaktiv mühərrik. 
 
İkikonturlu turboreaktiv mühərrik (İTRM, ingiliscə Turbofan) — mühərrikin xarici konturundan 
keçən  əlavə  hava  kütləsinin  (çəkisinin)  yerdəyişməsinə  imkan  verən  konstruksiyaya  malik  TRM-
dir. Belə konstruksiya adi  TRM-lərlə müqayisədə daha  yüksək uçuş FİƏ-nı  təmin  edir. Rusiyada 
aviamühərrikqayırmada İTRM-nin konsepsiyasını A.M.Lyulka təklif etmişdir. 1937-ci ildə aparılan 
tədqiqatların  əsasında  A.M.Lyulka  ikikonturlu  turboreaktiv  mühərrikin  ixtirasının  ərizəsini  tədim 
etdi (müəlliflik şəhadətnaməsini 22 aprel 1941-ci ildə verdilər).  
 
 
Şək.23.3. İkikonturlu turboreaktiv mühərrikin (İTRM) quruluş sxemi: 
1-pər,  2-alçaq  təzyiqli  kompressor,  3-yüksək  təzyiqli  kompressor,  4-yanma  kameri,  5-yüksək 
təzyiqli turbin, 6-alçaq təzyiqli turbin, 7-ucluq, 8-yüksək təzyiq rotoru, 9-alçaq təzyiq rotoru. 
 
Hava,  giriş  qurğusundan  keçərək  pər  adlanan  alçaq  təzyiq  kompressoruna  daxil  olur.  Pərdən 
sonra hava iki axına ayrılır. Havanın  bir hissəsi  xarici  kontura düşür və  yanma kamerini keçərək 
ucluqda  reaktiv  şırnağı  formalaşdırır.  Havanın  digər  hissəsi  isə  TRM-lə  tam  eyni  olan,  yuxarıda 
göstərildiyi kimi, daxili konturdan keçir.  
İTRM-in əsas parametrlərindən biri ikikonturluq dərəcəsidir, yəni xarici konturdan keçən hava 
sərfinin daxili konturdan keçən hava sərfinə nisbətidir: 
                                                                   
1
2
G
G
m 
,                                                           (23.1) 
burada 
1
G  və 
2
G  — uyğun olaraq, daxili və xarici konturlardan keçən hava sərfidir. 
(22.1)  və  (22.4)  formullarına  qayıtsaq,  onda  çəkinin  birləşdirilməsi  prinsipini  bu  şəkildə  izah 
etmək  olar.  İTRM-də  (22.4)  formuluna  əsasən  işçi  cismin  ucluqdan  axma  sürəti  ilə  uçuş  sürəti 
arasında  fərqin  azaldılması  hesabına  mühərrikin  uçuş  FİƏ-nın  artırılması  prinsipi  qoyulmuşdur. 
(22.1)  formuluna  əsasən  sürətlər  arasında  fərqin  azalmasını  əmələ  gətirən  dartqının  azalması, 
mühərrikdən  hava  sərfinin  artırılması  hesabına  kompensasiya  edilir.  Mühərrikdən  hava  sərfinin 
artırılmasının  nəticəsi  mühərrikin  alın  müqavimətinin  və  çəkisinin  artırılmasına,  bununla  da 
mühərrikin  giriş  diametrinin  artırılmasına  gətirib  çıxaran  onun  giriş  qurğusunun  frontal  kəsiyi 
sahəsinin artırılmasıdır. Başqa sözlə, ikikonturluq dərəcəsi nə qədər yüksəkdirsə, bir o qədər, başqa 
digər bərabər şərtlərlə, mühərrik böyük diametrli olacaqdır. 
İTRM-ni 2 qrupa bölmək olar: turbindən sonra axınları qarışmış və qarışmamış İTRM. 
Axınları qarışmış İTRM-də (İTRMaq) hava xarici və daxili konturlardan bir qarışma kamerinə 
daxil olur. Qarışma kamerndə bu axınlar qarışırlar və bir temperaturla bir ucluqdan mühərriki tərk 
edirlər.  Axınları  qarışmamış  İTRM-də  (İTRMa)  isə  kompressordan  keçən  hava  axını  xarici 
konturdan  keçərək  yanma  kamerinə  keçmədən  ucluqdan  mühərriki  tərk  edir.  İTRMaq  daha 
effektivdirlər, lakin qarışma kamerinin olması mühərrikin həcmi ölçülərinin (qabarit) və çəkisinin 
artırılmasına gətirib çıxarır. 
İTRM TRM kimi təzimlənən ucluqlarla və forsaj kamerləri ilə təchiz oluna bilərlər. Bir qayda 
olaraq bu, səsdən iti hərbi təyyarələr üçün olan aşağı ikikonturluq dərəcəli İTRMaq-dir.  

---

 
139 
23.3. TRM və İTRM-nin effektivliyinin artırılmasının əlavə vasitələri. 
 
 
Şək.23.4. General Electric J79 TRM-nin forsaj kameri. Ucluq tərəfdən görünüş.  
Qurtaracaqda arxasında turbin görünən üstündə yanacaq injektorları quraşdırılan yanma 
stabilizatoru yerləşir. 
 
TRM-in  yanma  kamerində  oksigen  artıqlığının  olmasına  baxmayaraq,  bu  ehtiyat  gücü,  turbinə 
daxil  olan  işçi  cismin  temperaturunun  məhdudluğundan  yanma  kamerində  yanacaq  sərfinin 
artırılması  ilə  düzünə  reallaşdırmaq  mümkün  olmur.  Məhdudlaşma  turbin  qanadlarının 
istiyədavamlılığından asılı olur. Bu ehtiyat, turbin və ucluq arasında yerləşdirilən forsaj kameri ilə 
təchiz edilmiş mühərriklərdə istifadə edilir. Forsaj rejimində bu kamerdə əlavə miqdarda yanacaq 
yandırılır, ucluqda işçi cismin genişlənmədən qabaq daxili enerjisi artır, nəticədə onun axma sürəti 
artır və mühərrikin dartqısı, bəzi hallarda 1.5 dəfədən çox yüksəlir, bu da hərbi təyyarələrdə yüksək 
sürətlərdə, ya da hündürlük seçmək üçün sürət artımında istifadə edilir. Əvvəllər TRM-in iş vaxtı 
ucluqların  konstruksiyasının  istiyədavamlılıq  tələbindən  irəli  gələrək  zamana  görə  məhdud  idi. 
Lakin,  3-cü  nəsil  qırıcılardan  başlayaraq  bu  məhdudiyyətlər  aradan  qaldırılmışdır.  Forsaj  zamanı 
yanacaq  sərfi  nəzərəçarpacaq  dərəcədə  artır,  forsaj  kamerli  TRM  kommersiya  aviasiyasında,  Tu-
144  və  uçuşları  artıq  kəsilən  Konkord  təyyarələri  istisna  olmaqla,  praktiki  olaraq  tətbiq 
olunmadılar.  
 
Tənzimlənən ucluqlar. 
 
Şək.23.4. F-16 təyyarəsinin İTRMF F-100 tənzimlənən ucluğu, çıxış layları maksimal açılmışdır. 
 
Şək.23.5. AL-21 tənzimlənən ucluğu, tənzimlənən çıxış layları maksimal bağlıdır. 
 
Reaktiv şırnağın axma sürəti mühərriklərin müxtəlif iş rejimlərində həm səs sürətinə qədər, həm 
də səs sürətindən iti olan TRM tənzimlənən ucluqlarla təchiz edilir. Bu ucluqlar bir-birinə nəzərən 

---

 
140 
hərəkət edən, pilot və ya mühərrikin idarə edilməsinin avtomatik sisteminin komandası ilə ucluğun 
həndəsi ölçülərini dəyişməyə imkan verən, bir qayda olaraq xüsusi hidravlik və ya mexaniki intiqal 
ilə  hərəkətə  gətirilən  çıxış  layı  adlandırılan  uzun  elementlərdən  ibarətdir.  Bu  zaman  mühərrikin 
müxtəlif  sürət  və  iş  rejimlərində  uçuş  zamanı  mühərrikin  işini  optimallaşdırmağa  imkan  verən 
ucluğun  kritik  (ən  dar)  və  çıxış  kəsiklərinin  ölçüləri  dəyişir.  Tənzimlənən  ucluqlar  əsasən  hərbi 
aviasiyada forsaj kamerli TRM və İTRM-də tətbiq edilir. 
 
Dartqı vektoru ilə idarəetmə (DVİ) 
Dartqı vektorunun kənara istiqamətləndirilməsi (DVKİ). 
 
 
Şək.23.6. DVKİ ilə olan ucluğun kənara istiqamətləndirilən çıxış layları. 
 
 
 
Şək.23.7. Şaquli qalxma və enməni yerinə yetirməyə imkan verən dönmə ucluqları olan  
Rolls-Royce Pegasus İTRM. Harrier təyyarəsində quraşdırılır. 
 
Bəzi  İTRM-də xüsusi döndərici ucluqlar ucluqdan axan işçi cismin axınının mühərrikin oxuna 
nəzərən meylləndirməyə imkan verir. DVKİ axının dönməsinə görə əlavə işin yerinə yetirilməsi ilə 
mühərrikin  dartqısının  əlavə  itkilərinə  gətirib  çıxarır  və  təyyarənin  idarə  edilməsini  çətinləşdirir. 
Lakin  bu  çatışmazlıqlar  manevrliliyin  artırılması,  uçub  qalxma  və  enmə  zamanı,  şaquli  uçma  və 
enmə  də  daxil  olmaqla,  yolun  qısaldılması  hesabına  tam  kompensə  edilir.  DVKİ  ancaq  hərbi 
aviasiyada istifadə edilir. 
 
23.4. HRM-nin müxtəlif tiplərinin başqa aviamühərriklərlə müqayisəsi. 
 
Reaktiv mühərriklərinin  effektivliyini  xüsusi impulsla — dartqının  yanacağın saniyəlik sərfinə 
nisbəti  ilə  qiymətləndirirlər.  Bu  göstərici  həm  də  mühərrikin  qənaətliyinin  ölçüsüdür.  Aşağıda 
göstərilən diaqramda qrafiki formada Max ədədi formasında ifadə edilən uçuş sürətindən asılı olan 
müxtəlif tip HRM-nin müxtəlif tipləri üçün bu göstəricinin yuxarı qiymətləri göstərilmişdir, bu da 
hər tip mühərriklərin tətbiq sahəsini görməyə imkan verir. 

---

 
141 
Diaqramdan  göründüyü  kimi,  xüsusi  impulsa  görə  raket  mühərrikləri  (RM)  nəzərəçarpacaq 
dərəcədə HRM-nin bütün tiplərindən geri qalır. Bu onunla izah edilir ki, RM-nin yanacaq sərfinə 
həm də HRM-nin  atmosferdən götürdüyü oksidləşdirici də aid edilir, ona görə də RM-nin xüsusi 
impulsu  BYRM  (bərk  yanacaqlı  raket  mühərriki)  üçün  maksimum  270  san.  və  MRM  (maye 
yanacaqlı raket mühərriki) üçün isə 450 san. təşkil edir. 
Hava  vintli  mühərriklərin  spesifikasiyalarında  dartqı  və  xüsusi  impuls  adətən  göstərilmir.  Bu 
mühərriklər üçün xarakterik parametrlər dartqı deyil gücdür. Vint mühərriklərinin effektivliyini və 
qənaətliliyini xarakterizə etmək üçün xüsusi yanacaq sərfi — yanacağın saatlıq sərfinin gücə olan 
nisbəti  istifadə  edilir.  Porşenli  DYM-nin  effektivliyini  turbovintli  mühərriklərlə  müqayisə  etmək 
üçün bu tip mühərriklərin iki konkret nümunələri üçün bu parametrin qiymətini göstərmək olar:    
- Porşenli mühərrik AШ-82 — 0.381 kq/a.q.saat, 
- Turbovintli mühərrik (TVM) HK-12 — 0.158 kq/a.q.saat. 
Beləliklə, turbovintli mühərrik (1 a.q. hesabı ilə) 2.5 dəfə porşenli mühərriklərdən qənaətcildir 
və  bu  da  HRM-nin  porşenli  mühərrikləri  "böyük  aviasiyadan"  sıxışdırıb  çıxarmağın  əsas 
səbəblərindən  biri  sayılır.  Bundan  başqa,  HRM  çəki  xarakteristikalarına  görə  də  porşenli 
mühərrikləri kifayət qədər üstələyirlər.  
Aviamühərriklərin  çəki  xarakteristikaları  kimi,  adətən  bu  göstəricilərdən  istifadə  edilir:  xüsusi 
güc — mühərrikin gücünün onun çəkisinə nisbəti (hava vintli mühərriklər üçün) və ya xüsusi dartqı 
—  dartqının  mühərrikin  çəkisinə  olan  nisbəti  (HRM  və  raket  mühərrikləri  üçün).  Aşağıdakı   
cədvəldə  müxtəlif  tip  bəzi  aviasiya  və  raket  mühərriklərinin  müxtəlif  tipləri  üçün  bu  göstəricilər 
göstərilmişdir. 
Aviasiya və raket mühərriklərixüsusi çəki xarakteristikaları 
Cədvəl 7 
Mühərrikin 
tipi 
İşarəsi 
Uçan aparat 
Xüsusi 
dartqı 
(dartqı/çəki) 
Xüsusi 
güc, 
kVt/kq 
Porşenli DYM 
AШ-82 
Il-12, Il-14 
* 
1.46 
TVM 
НК-12 
Tu-95, Tu-114, An-22 
* 
3.8 
PHRM 
Argus As-014  
Təyyarə-mərmi V-1 
3 
 
Hibrid 
Pratt &Whitney J58-P4 
SR-71 Blackbird 
5.3 
 
TRM/DHRM 
 
 
 
 
Turbopərli 
GE90-1150B 
Boeing 747 
6.3 
 
TRM 
AL-31FP 
Su-30 
8.22 
 
BYRM 
Space Shuttle 
Space Shuttle 
daşıyıcısı 
13.5 
 
MRM 
NK-33-1 
Soyuz-2, Soyuz-2-3 
128 
 
* Vintli mühərriklər üçün bu göstərici verilmir.     
 
YOXLAMA SUALLAR 
 
1. Turboreaktiv tipli aviasiya mühərriklərinin (TRM) iş prinsipi necədir, necə təsnifatlandırılır 
və hansı hissələrdən ibarətdir? 
2.  İkikonturlu turboreaktiv mühərrikin (İTRM) iş prinsipi necədir, hansı  hissələrdən ibarətdir 
və harada tətbiq edilir?  
3. TRM və İTRM-nin effektivliyinin artırılmasının əlavə vasitələri hansılardır? 
4. Tənzimlənən ucluqlarım iş prinsipi necədir və harada tətbiq edilir? 
5. Dartqı vektoru ilə idarəetmənin (DVİ) hansı üstünlüyü var? 
6.  Dartqı  vektorunun  kənara  istiqamətləndirilməsinin  (DVKİ)  iş  prinsipi  necədir  və  harada 
tətbiq edilir? 
7. HRM-nin müxtəlif tiplərinin başqa aviamühərriklərlə müqayisədə hansı üstünlükləri var?