Ake met indd

  

AZƏRBAYCAN KİTABXANA ENSİKLOPEDİYASI

601

liy yət sahəsinə, yaşına, cinsinə və s. görə 

xarakteris  kasını ifadə edir. Bu təyinedi-

cilər sta  s  ka (31), əmək (331),   bb (61), 

istehsalının təşkili (628) və digər böl-

mələrdə geniş is  fadə edilir. Bir və yaxud 

bir neçə bölmədə tətbiq edilən təyinedi-

cilər isə xüsusi anali  k təyinedicilər ad-

landırılır. Xüsusi təyinedicilər müəyyən 

bir anlayışın əlavə məlumatlarını əks et-

dirir. Xüsusi təyinedicilər bütün şöbələrdə 

deyil, yalnız məxsus olduğu  şöbələrdə 

təyin edilir. Bu təyinedicilər UOT-da əsa-

sən iki funksiyanı yerinə ye  rir: 1) mü-

əyyən sahənin  əsas indekslərinə  əlavə 

edilərək ümumi məsələlərə dair ədəbi-

yya  n bir yerdə toplanmasını təmin edir. 

Məsələn: 006.05 standartların işlənməsi 

problemləri. 2) müəyyən konkret dar 

sahənin  əsas indeksi ilə birlikdə  həmin 

sahənin  əlaqədar cəhətlərini dəqiqləş-

dirir. Məsələn: 006.72 sənədlərə dair 

standartlar; 006.72.82 beynəlxalq stan-

dartlar; 006.72.084 standartların  la yi hə-

ləşdirilməsi və hazırlanması. UOT-un rus 

dilində ilk tam nəşri 1963-1964-cü illərə 

məxsusdur. UOT-un ikinci tam nəşri rus 

dilində 1969-1972-ci illərdə 6 bura 

xı-

lışdan ibarət çap edilmişdir. Bu tam nəşr 

təbiətşünaslıq və texniki elmlərə dair sə-

nədlərin təsnifl əşdirilməsi üçün beynəl-

xalq normalara cavab verən nəşr olmuş-

dur. UOT-un rus dilində üçüncü nəşri 

1979-1986-cı illərədə bir sıra  əlavə  və 

dəyişikliklərlə ayrı-ayrı buraxılışlardan 

ibarət çap edilmişdir. UOT-un 4-cü tam 

nəşri isə 1995-2001-ci illərdə çap edil-

mişdir. Hazırda Universal Onluq Təsnifa-

 n tam nəşrinin elektron versiyası (2001) 

hazırlanmışdır. UOT-un sahəvi nəşrləri 

mərkəzi informasiya ins  tutları  tərəfi n-

dən 1963-cü ildən çap edilməyə başla-

mışdır. UOT-un rus dilində ix  sar edilmiş 

nəşrləri 1962, 1965, 1976, 1991-ci illərdə 

çap edilmişdir.  UOT-  da  verilən anla yış-

ların çoxmənalılığı, müəyyən predmetə 

müxtəlif cəhətlərdən bir neçə  şöbədə 

baxılması  sənədlərin təsnifl əşdirilmə sin-

də lazımi indeksi tapmağa çə  nlik törədir. 

Bütün bu çə  nlikləri aradan qaldırmaq 

üçün UOT-da əli  a-predmet göstəricisi 

verilmişdir. UOT-da verilən  əsas an-

layışlar və terminlər əli  a sırası ilə veril-

ir. Hər bir anlayışın qarşısında onu ifadə 

edən rəqəm indeksi göstərilir. Məsələn: 

Radioverilişləri – (əsas rubrika), - akus  -

ka – 534.86, - radiotexnika – 621.396.97, 

- rabitə - 654.19. Əli  a-predmet göstəri-

cisi nəinki təsnifl əşdirmədə, həm də sis-

temli kataloqlar üçün “əli  a-predmet” 

açarının təşkilində, ümumiyyətlə pred-

met kataloqları  və göstəricilərin tər  -

bində metodiki baza kimi is  fadə edilir. 

UOT universal onluq təsnifat olmasına 

baxmayaraq və eləcə də bütün avtomat-

laşdırıılmış sistemlərdə müvəff əqiyyətlə 

tətbiq edilməsinə baxmayaraq bir sıra 

nöqsanlara malikdir: 1. UOT-un ümumi 

quruluşu müasir tələblərə cavab vermir. 

Yeni elm, texnika və mədəniyyə  n müa-

sir inkişa   onluq çərçivəsinə  sığışmır. 2. 

Hər bir bölmə və yarım bölmə yalnız on 

yerə bölündüyünə görə yeni bilik 

sahələrini əks etdirmək üçün UOT-da eh-

 yat rubrikalar yoxdur. 3. Ümumi bölgü 

olduqca mürəkkəbdir. 4. Elmlərin 

düzülüşündə  mən  qi  ardıcıllıq pozulub. 

Şöbələr qeyri-bərabər yüklənir, xüsusən 

5, 6, 7 şöbələr. Gələcəkdə 5 və 6-cı 

şöbədən bəzi elm sahələrinin 4-cü şö-

bəyə keçirilməsi nəzərdə tutulur. Bütün 

---

  

AZƏRBAYCAN KİTABXANA ENSİKLOPEDİYASI

602

bunlarla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, 

UOT dinamik və universal təsnifat sis-

temidir. O, dünyanın 60 çox ölkələsində 

və eləcə  də Azərbaycanda müvəff əqiy-

yətlə tətbiq edilir.

UNİVERSAL VƏ SAHƏVİ  BİBLİOQRA-

FİYA (USB) – biblioqrafi yanın təsnifl əşdi-

rilməsinin həyata keçirilməsində  əsas 

götürülən əlamətlərdən biri də sənədlərin 

forma və məzmunu ilə əlaqədardır. Uni-

versal və sahəvi biblioqrafi ya anlayışları 

bu əlamətə görə fərqləndirilir. Çoxsahə-

li, mövzu, kompleks, şəxsi, diyarşünaslıq 

və ölkəşünaslıq biblioqrafi ya  anlayışları 

da bunlarla sıx  əlaqəyə malikdir. Biblio-

qrafi yalaşdırma prosesində  sənədlərin 

forma və məzmunu vəhdətdə götürülür, 

lakin bir halda sənədin forması, digər 

halda isə  məzmunu üstünlük təşkil edir. 

UB sənədlərin məzmununa  əsaslan-

madığına görə biblioqrafi yalaşdırma 

obyektlərinin məzmunundan asılı olan 

bütün başqa sahələrə qarşı durur. Uni-

versal biblioqrafi 

k informasiya mən-

bələri tər  b olunarkən məzmun əvəzinə 

forma meyarından (nəşr növü, xronoloji 

çərçivə, dil, ərazivə s.) is  fadə olunur, bu 

zaman biblioqrafi yalaşdırma obyek  nin 

məzmunu qabaqcadan nəzərə alınmır. 

Nəzərdə tutulan formada meydana çıx-

arılmış sənədlərə görə məzmun açılır və 

təsnifl əşdirmə aparılır. Respublika DKP-

nın “Azərbaycan mətbuat salnaməsi”nin 

“Kitab salnaməsi” hissəsini universal bib-

lioqrafi k informasiya mənbəyinin səciy-

yəvi nümunəsi kimi nəzərdən keçirək. 

“Kitab salnaməsi”nin hər bir buraxılışın-

da materiallar məzmunlarına görə xüsu-

si təsnifat sistemi üzrə müfəssəl şəkildə 

qruplaşdırılır.  Əgər ay ərzində  hər hansı 

mövzu üzrə kitab çapdan çıxmayıb-

sa, onda “Kitab salnaməsi”nin müvafi q 

buraxılışındakı materialın təsnifat sis-

temində  də  həmin mövzu olmayacaq. 

Deməli, universal biblioqrafi ya–biblio-

qrafi yalaşdırma obyektlərinin formal 

əlamətlərinə  əsaslanan biblioqrafi yadır 

və burada məzmun həmin  əlamətlər 

əsasında müəyyən olunur. Sahəvi bib-

lioqrafi yada  əksinədir, yəni sənədlərin 

məzmunu birinci dərəcəli  əhəmiyyətə 

malikdir, forma əlamətlərindən isə lazım 

gəldikdə müşayiətedici (əlavə) məqsədlə 

is  fadə olunur. Çoxsahəli bilblioqrafi -

ya bir neçə bilik sahəsilə, mövzu bib-

lioqrafi yası  hər hansı bir bilik sahəsinin 

tərkibinə daxil olan müəyyən məsələ 

üzrə  ədəbiyyatla bağlıdır. Adları  çəkilən 

anlayışların dəqiq mənasını müəyyən-

ləşdirmək olduqca çə  ndir, çünki həm 

elmdə, həm də biblioqrafi yada işlədilən 

“sahə” və “mövzu” ifadələrinin məz-

mun həddi dəqiq məlum deyil. Məsələn, 

tabeli sahəvi biblioqrafi k  bölmələrin 

aşağıdakı zəncirvari xə   ni götürək: Tar-

ixin biblioqrafi yası, Azərbaycan tarixinin 

biblioqrafi yası, Qədim Azərbaycan ta-

rixi biblioqrafi yası, Yeni Azərbaycan tari-

xinin biblioqrafi yası, bu ardıcıllıqla hər 

bir bölmə (birinci və axırıncıdan başqa) 

eyni zamanda öz-özlüyündə sahəvi, son-

rakına görə çoxsahəli,  əvvəlkinə görə 

isə mövzu biblioqrafi yasıdır. Bununla 

bərabər sahəvilik cəhə   biblioqrafi yanın 

məzmununda və  təşkilində, xüsusilə 

elmin, istehsalın və idarəetmənin bib-

lioqrafi k təmina   sahəsində, orta və ali 

ix  sas  təhsili müəssisələrində biblio-

qrafi k  fənlərin tədrisində, biblioqrafi k 

---