Ba ki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №1 Humanitar elmlər seriyası
Yüklə 72,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2013 UOT 894.362 (092); 809.436.2-022; 297
- Bakı Dövlət Universiteti aqabeyli@mail.ru
- I. KULTON İMLƏR 1. Allahın adları Allah
- Pərvərdigar: 1)
- 2. Əl-Əsmaul-hüsna
- II. HAG İONİMLƏR 1. Hagioantroponimlər a) Peyğəmbərlərə verilən ad Peyğəmbər: 1)
- 2. İmamların adı Həzrət Abbas (ə): 1)
- İmam Rza (ə): 1)
- 3. Səhabələrin adı a) İslam Aləmində mötəbər və müəyyən dini vəzifə daşıyan insanlara müraciət forması Həzrət: 1)
- 4. Hagiotoponimlər Kərbəla: 1)
- 5. Hagioekklezionim Altı guşəli qəbr: 1)
- Tədqiqat işindən alınan nəticələr
- Key words
| 16
BA KI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №1 Humanitar elmlər seriyası 2013 UOT 894.362 (092); 809.436.2-022; 297 CƏLİL MƏMMƏDQULUZADƏNİN NƏSR ƏSƏRLƏRİNDƏ KULTONİM VƏ HAGİONİMLƏRİN TARİXİ-LİNQVİSTİK TƏDQİQİ S.S.AĞABƏYLİ Bakı Dövlət Universiteti aqabeyli@mail.ru Bu tədqiqat işində kainatın, bütövlükdə yaranışın Vahid Allaha məxsus olduğu haq- qında düşüncə və mülahizələr, vicdan azadlığının insanın düşünmək və öz əqidəsinə uyğun olaraq davranmaq hüququ olduğu göstərilmişdir. İslam dininin xalqın inanc dünyasında həmi- şəyaşar olması baxımından, Cəlil Məmmədquluzadənin nəsr əsərlərindən seçilmiş kultonim və hagionimlər tarixi-linqvistik aspektdə tədqiqə cəlb edilmişdir. Açar sözlər: din, İslam, Cəlil Məmmədquluzadə, kultonim, hagionim
İnsanların inancsız, cəmiyyətin dinsiz yaşaya bilməyəcəyini tarix çoxdan sübut edib. Hələ qədim dövrlərdən yunan filosofları Allahların mövcudluğunu zəruri və labüd sayırdılar. Məşhur fransız mütəfəkkiri Volterin fikrincə, əgər Allah olmasaydı, insanlar onu uydurmaq məcburiyyətində qalardılar [8, 68]. Qloballaşan dünyada elm və texnikanın inkişaf etdiyi, müxtəlif mədəniy- yətlərin bir-birinə inteqrasiya etdiyi bir vaxtda mütərəqqi alimlərin kainatın yaranmasını, bütövlükdə yaranışın Vahid Allaha məxsus olduğunu təsdiq və təsbit etmələri bu gün təəccüb doğurmur, çünki məhz “Qurani-Kərim” çox əsrlər sonra kəşf olunmuş elmi yeniliklərin məbədidir; bu da dünyanın Allah tərəfindən yarandığına dəyərli dəlildir. Lakin “müxtəlif dövrlərdə dinə həqiqət- d ən meydana çıxan zərurət kimi deyil, zərurətdən hasil olan uydurma kimi baxıldığından” [8, 68], insanların vicdan azadlığı təqiblərlə, təhqirlərlə üz-üzə qalmışdı, halbuki, “vicdan azadlığı insanın düşünmək və öz əqidəsinə uyğun olaraq davranmaq hüququdur” [8, 113]. Xalqımız əsrlər boyu öz milli-mənəvi dəyərlərini qoruyaraq bugünkü nəslə ərmağan etmişdir. Bu baxımdan, Heydər Əliyevin bu fikrini vurğulamaq yerinə düşər: “Biz indi öz dəyərlərimizə qayıtmışıq... İslam istəyir ki, insanın bütün həyatını ilahiləşdirsin” [8, 35]; “milli-mənəvi dəyərləri olmayan millət həqiqi xalq ola bilməz. Azərbaycan xalqının milli-mənəvi dəyərlərinin ən əsası bizim müqəddəs kitabımız “Qurani-Şərif”də öz əksini tapmışdır. Ancaq bunun-
17
la yanaşı, Azərbaycanın mütəfəkkir, mütərəqqi insanları, Azərbaycanın hör- mətli siyasi və dövlət xadimləri, böyük elm, mədəniyyət xadimləri Azərbaycan xal qının milli-mənəvi dəyərlərini yaradıblar. Bu, bizim milli, əxlaqi mentalite- timizdir... ” [8, 175]. Eramızın VII əsrindən İslam dininin nüfuzetmə məkanı genişləndikcə, onun ilahiliyi – elmliliyi, demokratikliyi ən sadə insandan böyük mütəfəkkir- lərə kimi hamını heyrətləndirdi, “Quran” öz mükəmməlliyi, bitkinliyi ilə özündən əvvəlki kitabları kölgədə qoydu. İslamın bayrağı dünyanı fəth etdi. Xa lq öz inanc dünyasında İslam dinini həmişə yaşatsa da, bu dinin, dinlə əlaqədar söz və fikirlərin bədii ədəbiyyatda öz əksini tapması təqdirəlayiqdir. Bədii əsərdə, ümumiyyətlə, çap əsərində qorunan hikmət xəzinədir. Bu xəzinə sözlərlə ifadə olunur. Sözün deyilişinin fizioloji prosesi elmi ədəbiyyatda açıqlansa da, söz müəmma olaraq qalır, yəni Allahın kiçik möcüzəsi yoxdur. Bizcə, söz möcüzəsi digər möcüzələr kimi bu gün də öz sirrini gizli saxlayır: Xəlqə ağzın sirrini hərdəm qılır ishar söz, Bu nə sirdir kim, olur hər ləhzə yoxdan var söz [7, 95]; və ya
Heç kim bilmədi təhqiq ilə ağzın sirrini, Sirri- ğeybi nə bilir kimsə Xudadan ğeyri [7, 212]. İslam dininin xalqın inanc dünyasında həmişəyaşar olması baxımından, Azərbaycanın görkəmli yazarı Cəlil Məmmədquluzadənin nəsr əsərlərindən [10] seçilmiş onomastik dil vahidlərini – kultonim və hagionimləri tədqiqat işində araşdırmağa çalışacağıq. Öncə, kultonim və hagionim terminini izah edək. Latın mənşəli, hörmət, ehtiram, pərəstiş mənalı cultus və yunan mənşəli, ad mənalı onyma sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmiş kultonimə təkallahlı dinlərdə dini anlayışları ifadə edən adlar daxildir. Hagionim isə (hagios +
mənşəli sözdür: ən əziz, ən sevimli, ən gözəl, ən möhtərəm, ən ülvi ad [2, 38]. Hagionim onomastikaya aid məna növlərini də özündə birləşdirir, məsə- lən: hagioantroponimlər, hagiotoponimlər, hagioekklezionim, hagiohidronim-
Müxtəlif vaxtlarda Azərbaycan və rus dillərində çap olunmuş bir sıra əsərlərdə [9, 107; 11, 181; 12, 15; 13, 43] verilmiş aqioqrafiya yunan mənşəli
birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Burada hagios sözünün eliziya hadisəsinə uğraması Hind-Avropa dilləri ailəsinə daxil olan rus dilində h səsinin olmaması ilə əlaqədardır. Azərbaycan dilinin əlifbasında h səsi olduğu üçün, bizcə, müqəddəs ad anlamlı hagionim terminini ilk mənbədə (yunan dilində) olduğu kimi qəbul etmək məqsədyönlüdür [2]. Cəlil Məmməquluzadənin nəsr əsərlərindən seçilmiş kultonim və hagionimlər müəllifi olduğum «“Koroğlu” dastanının onomastik sözlüyü»ndəki [2] təsnifata əsasən qruplaşdırılmışdır.
18
I. KULTON İMLƏR 1. Allahın adları Allah: 1) - Allah mübarək eləsin! [10, 16]; 2) - Allah-taala ona bir parça çörək verib, özgələrə möhtac eləməyib [10, 29].
ərəb mənşəli sözdür. 2-ci nümunədə taala ərəbcə yüksəlmə, ucalma, artma mənalı təali sözündəndir [6, 585]. Bu nümunədə Allah-taala “
İnsan ki, xudayi-taalanın ... [10, 105]; 2) - Oğluvun qanının kəsilməməyi məhz tənbehdir ki, xudavəndi-aləm bu günahların qabağında sənə göndərib [10, 126]. Xuda sözü fars mənşəli olub, a) allah, tanrı; b) sahib, yiyə mənasındadır [6, 703]. 1- ci nümunədəki xudayi-taala “yüksək, uca allahın” anlamındadır. 2- ci nümunədə xudavənd sözü fars mənşəli olub, a) rəis, ağa, başçı, ərbab; b) al-
dir [6, 702]. Pərvərdigar: 1) - And olsun o pərvərdigara ki, yazaram [10, 71]. Pərvərdigar fars mənşəli olub, allah mənasını bildirir [6, 496]. Yaradan: 1) - And olsun hər ikimizi yaradana [10, 101]. Yaradan fars mənşəli olub, a) dost, yoldaş; b) sevgili, məşuq, məşuqə anlamlı yar sözündən əmələ gəlmişdir [5, 531]; digər mənaları ilə yanaşı, “
Bu nümunədə Yaradan “Tanrı, Allah, Xaliq; xəlq edən qüvvə”mənasında işlənmişdir. 2. Əl-Əsmaul-hüsna Əl-Əsmaul-hüsna “ən gözəl adlar” deməkdir. Bu ifadə ayə və hədislərdə keçir: “Ən gözəl adlar “Əl-Əsmaul-hüsna” Allahındır” [2, 37].
Bari pərvərdigar, bu nə bədbəxtlik [10, 196]. Fars mənşəli bari “yükə məxsus”, ərəb mənşəli bar(i) a) yaradan, yara-
məsindən əmələ gələn Bari pərvərdigar “Yaradan Allah” mənasını bildirir. Cəlal: 1) - Allah öz cəlali xatirinə sənin də övladının dağını sənə göstərməsin, yazıqsan [10, 101]. Cəlal ərəb mənşəli olub, böyüklük, ululuq, əzəmət, şan-şöhrət [6, 756] bildirir. Kərim: 1) - Eh, allah kərimdir, bəlkə da qaytardılar [10, 228]. Kərim ərəb mənşəlidir; səxavətli adam, comərd; hörmətli adam, möh- tərəm şəxs [6, 284]; kərəm sahibi [3, 129] anlamındadır. Bizcə, burada Kərim “Allah kərəm sahibidir”, “səxavətlidir” mənasında işlənmişdir. Şükür: 1) - Ağa, indi Allaha şükür, məni tanıdın ki? [10, 22]. Şükr ərəb mənşəli olub, razılıqbildirmə, minnətdarlıq [6, 791] anlamında- dır. Bizcə, Şükür Şəkur sözünün təhrif olunmuş variantıdır və “Əl-Əsmaul- hüsna”da çox alicənab, çox nəcib [1, 10]; ibadətə görə əcr verən [3, 129] mənanı bildirir. Bizcə, Şükür//Şəkur “ibadətə görə əcr verən” anlamındadır. 19
1) - Allah öz birliyi xatirinə sənə bu sövdədə xeyir versin [10, 27]; 2) - Allahdan gizlin deyil , dəxi səndən niyə gizlin olsun [10, 17]. Bu nümunələrdə allahın gözəl adları konkret göstərilmir. 1-ci nümünədə allahın “əl-Vahid”- vahid, “əl-Vətir” - tək, “əl-Əhəd” - bir olan, 2-cidə isə “əl- Əlim” - bilən, “ər-Rai” - görən, “əl-Bəsir” - görən gözəl adları vurğulanır [3, 126- 129].
II. HAG İONİMLƏR 1. Hagioantroponimlər a) Peyğəmbərlərə verilən ad Peyğəmbər: 1) - Xudayar bəy, peyğəmbər haqqı məndə yoxdur [10, 26]. Fars mənşəli peyğam (klas.) xəbər, sifariş mənasını bildirir. Peyğəmbər fars mənşəli olub, a) müxtəlif dini etiqadlara görə, Allahın əmrlərini xəbər
Bu nümunədə verilən imam sözü ərəb mənşəli olub, a) rəhbər, başçı; b) peyğəmbərdən sonra din işlərinə rəhbərlik edən adam, din xadimi; cümə namazına rəhbərlik edən ruhani [6, 240]; peyğəmbər nəslindən olan insanlara verilən ad [2, 24] anlamındadır. 2. İmamların adı Həzrət Abbas (ə): 1) - Çavuş, apararsan o ərizəni Həzrət-Abbasa [10, 66]. Abbas ərəbcə: a) sərt, çatıq qaşlı kimsə; b) arslan (bkz.Esed, qəzənfər, şiir) [17] deməkdir. Həzrət Abbas (ə) təlim görməmiş alimdir. Çünki o, ilahi elmin mənbəyi, Həzrət Peyğəmbərin (s.ə.s) varisi və vəlisi Həzrət Əlinin (ə), həmçinin behişt cavanlarının ağaları olan Həsən (ə) və Hüseynin (ə) elmindən faydalanmışdır [14, 15].
sözü ərəb mənşəli olub, gözəl deməkdir [6, 741]. İmam Hüseyn (ə) 7 yaşında ikən peyğəmbər dünyasını dəyişdi. Həzrəti Mühəmməd (s.ə.s.) həmişə onu dizinin üstündə oturdub, üzündən öpərdi, bu- yurardı ki, “sən imamsan, imamın oğlusan və doqquz imamın atasısan. Hüseyn məndəndir, mən də Hüseyndənəm”. O, 30 il atasının xidmətində bir fədakar silahdaş kimi durmuş, Cəməl, Süffeyn, Nəhrəvan müharibələrində iştirak etmişdir [3, 190-198]. İmam Rza (ə): 1) … bir deyirdi İmam Rza haqqı [10, 53-54]. Rza ərəb mənşəli kişi adı olub, məmnuniyyət, razılıq mənasını bildirir [18]. İmam Rzanın imamətlik dövrü Abbasi xəlifələrinin hakimiyyəti illərinə təsadüf edir [3, 201-203]. 20
3. Səhabələrin adı a) İslam Aləmində mötəbər və müəyyən dini vəzifə daşıyan insanlara müraciət forması Həzrət: 1) - Çavuş, apararsan o ərizəni Həzrət-Abbasa [10, 66]. Həzrət ərəb mənşəli olub, a) ön, qabaq, hüzur; b) cənab anlamındadır [6, 718].
b) Dini adlar Hacı: 1) - Hacı Novruz ağanı tanımırsan? [10, 178]. Hacı ərəb mənşəli söz olub, Məkkəni ziyarət etmiş şəxsə verilən dini addır [6, 712]. Kərbəlayı: 1) Bir dəfə Kərbəlayı Məmmədəlinin yoldaşı evlərinə qonaq aparmışdı [10, 112]; 2) - Ədə, Kəblə Qasım, heyvan oğlu heyvan, atı kənarda dolandır, yoxsa əlindən qurtarıb qaçar [10, 133].
məqrəbəsini ziyarət etmiş şəxsə verilən dini addır [6, 284]. Bizcə, Kərbbəla sözünün eliziya hadisəsinə uğraması nəticəsində Kəblə dini adı yaranmışdır (Bax: Kərbəla).
… Odur ki, Məşədinin güzəranı kağız yazmaqla keçir [10, 110]. Məşhədi ərəb mənşəli söz olub, Məşhəddə imam Rzanın məqbərəsini ziyarət etmiş şəxsə verilən dini addır [6, 385]. Məşədi 1-ci nümunədə şəxs a dının əvvəlində, 2-ci nümunədə isə sərbəst işlənmişdir; hər iki halda Məşədi şəxs adı deyil, yalnız dini addır. Bizcə, bu nümunələrdə Məşhədi dini adı eliziya hadisəsinə uğramış, h səsi düşmüşdür. 4. Hagiotoponimlər Kərbəla: 1) Məmmədhəsən əmi yatıb bir vaqeə gördü, yuxudan durub, övrətini çağırıb, ona xəbər verdi ki, övrət, necə olmuş-olsa, inşallah gedəm Kərbəlaya [10, 9].
Kərbbəla a) qəm və bəla, müsibət anlamındadır; b) İraqda şiələrin müqəddəs ziyarətgahlarından birinin adıdır (burada peyğəmbərin nəvəsi, birinci imam Əlinin oğlu Hüseynin məqbərəsi mövcuddur ki, həmin məqbərə hər il şiələr tərəfindən ziyarət edilir və ziyarət edən adamlar kərbəlayı adı alırlar) [6, 284]. Qıl körpü//Sirat körpüsü: 1) - Bəli, qıl körpüdən keçəndədi tamaşa [10, 105]. Sirat yol mənasındadır və axirətdəki Sirat körpüsü cəhənnəmin yuxarısında yerləşən keçid yoludur ki, hamı və ya insanların çoxu gərək oradan keçsin. Dünyada xalisi saxtadan və haqqı batildən ayırmaq asan deyildir və bu əməllərin asan fərz olunması xüsusi çətinliklərlə bərabər olacaqdır. Ona görə də, hədislərdə Siratı tükdən də nazik və qılıncdan da iti kimi təsvir edirlər. Sirat körpüsü ilə insanın dünyada keçdiyi yol arasında dəqiq tənasüb və uyğunluq mövcuddur [16]. 21
5. Hagioekklezionim Altı guşəli qəbr: 1) - … altı guşəli qəbri ziyarət edəm [10, 9]. Altı guşəli qəbr dedikdə, Kərbəlada dəfn olunmuş İmam Hüseynin qəbri nəzərdə tutulur [10, 303]. 6. Hagioktematonimlər a) Hagioxrematonim Zülfüqar: 1) … bir deyirdi: ... “cənab əmirin Zülfüqarı haqqı” [10, 54]. Zülfüqar ərəb mənşəli söz olub, a) “iki fəqərəli”, b) iki ağızlı qılınc; c) şiələrin birinci imamı Əlinin ləqəbi [6, 228] anlamındadır. Bu nümunədə Həzrət Əlinin qılıncına and içilir. b) Müq əddəs kitablar Quran: 1) - Qurani- münzəl haqqı özü veribdi [10, 24]; 2) Hərçənd Haçı Ramazan üçün Qurani- Şərif ortalığa qoyduğu təfsir heç də əlverişli deyil idi … [10, 250]. “Quran ” müsəlmanların müqəddəs kitabıdır. Quran sözünün mənası ərəbcə “oxumaq, tələffüz etmək”dir [1, 14]. Münzəl ərəb mənşəli söz olub, enmiş, aşağı enmiş mənanı bildirir [6, 420]. “Qurani-münzəl” “göydən enmiş Quran ” anlamındadır. Şərif ərəb mənşəli söz olub; a) şərəfli, mübarək, müqəddəs; b) nəcib, əsil mənasını bildirir [6, 781]. “Qurani-şərif” “müqəddəs Quran ” deməkdir. İncil: 1) - Ay xozeyin, səni and verirəm İncilə [10, 105]. “
Allah- taala tərəfindən İsa bən Məryəmə verilib və bu kitab insanları düzgün yola dəvət edib [1, 25]. Tədqiqat işindən alınan nəticələr: a) mütərəqqi alimlər bütövlükdə yaranışın Vahid Allaha məxsus olduğunu təsdiq və təsbit edirlər; b) bizcə, kultonim və hagionim terminlərini ilk mənbədə (yunan dilində) olduğu kimi Azərbaycan dilçiliyinin terminologiyasına qəbul etmək məqsədyönlüdür; c) Cəlil Məmmədquluzadənin nəsr əsərlərindəki kultonim və hagionimlər Azər- baycan xalqının “milli, əxlaqi mentaliteti”nin yaddaşıdır. ƏDƏBİYYAT 1.
Abdullayeva X.İ., Bakıxan N.T. “QURANİ-KƏRİM”də adlar. Bakı: BİM, 1994, 49 s. 2.
Ağabəyli S. S. “Koroğlu” dastanının onomastik sözlüyü. Bakı: “RS Poliqraf”, 2011, 48 s. 3.
Ağayev R.A. Təqvimlər və ilkin islam bilgiləri. Bakı: “Beytül-Əhzan” ETM, 2002, 227s. 4.
Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti: 4 cilddə, III c. Bakı: Şərq-Qərb, 2006, 672 s. 5.
Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti: 4 cilddə, IV c. Bakı: Şərq-Qərb, 2006, 712 s. 6.
Ərəb və fars sözləri lüğəti. Bakı: Azərb. SSR EA nəşriyyatı, 1966, 1036 s. 7.
Füzuli M. Türkcə divanı. Tehran: Fərhəng və İrşadi İslami Nazirliyi, 1996, 531s. 8.
Heydər Əliyev və Azərbaycanda din siyasəti: gerçəkliklər və perspektivlər. Bakı: “Əbilov, Zeynalov və oğulları” NPE, 2007, 424 s. 9.
10.
Məmmədquluzadə C. Əsərləri: 6 cilddə, I c. (nəsr əsərləri). Bakı: Azərnəşr, 1983. 311s. 11.
Большая советская энциклопедия. Т. I. М.: Сов. энц., 1969, 516 с. 12.
Словарь иностранных слов. Изд. 14-е, М.: Русский язык, 1987, 608 с. 22
13.
Словарь современного русского литературного языка. Т.I. М.-Л.: АН СССР, 1950, 767 с. 14.
http://www.al-shia.org/htm/azr/lib/18/q17.htm 15.
http://www.sibtayn.com/az/index.php?option=com_content 16.
http://www.deyerler.org/texts/opinions/25764 17.
http://www.isimarsivi.com/isim/7-Abbas.html 18.
http://www.forum.joy.az/index.php?showtopic=3526 ИССЛЕДОВАНИЕ КУЛЬТОНИМОВ И АГИОНИМОВ ИЗ ПРОЗАИЧЕСКИХ СОЧИНЕНИЙ ДЖАЛИЛА МАМЕДГУЛУЗАДЕ В ИСТОРИКО-ЛИНГВИСТИЧЕСКОМ АСПЕКТЕ С.С.АГАБЕЙЛИ РЕЗЮМЕ В данной исследовательской работе отмечены размышления и раздумья о сотво- рении мира, присущее единому Аллаху, а также про права свободы совести в соответст- вии с нормами поведения человека, которые являются его личным убеждением и мыш- лением. Народ увековечил в своем божественном мире ислам и с этой точки зрения, в историко-лингвистическом аспекте исследованы культонимы и агионимы выбранные и сгруппированные из прозаических сочинений Джалила Мамедгулузаде.
The research work illustrates reflections and thoughts about the creation of the Universe inherent to the single Allah, and the freedom of worship. The people immortalized Islam in their divine world. From this point of view the paper studies the cultonyms and agionyms cho- sen and grouped from Jalil Mammadguluzadeh's prosaic compositions in historical and linguis- tic aspects. Key words: religion, Islam, Jalil Mammadguluzadeh, cultonym, agionym Yüklə 72,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|