Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

37
BUXARALI  EYX SÜLEYMAN 
ND
Süleyman Pa an n türkçülük f aliyy ti zaman nda Buxaral
eyx Süleyman 
ndinin d  türk
milliyy tçiliyi yolunda, dil, folklor v  praktik siyas t sah
rind  çal
 görülür. Süleyman
ndinin bu yolda çal mas
 ortaya qoyan, isbat ed n m nb , m rhumun “Lü
ti-C atay v
Türki-Osmani” adl  kitab
r. Bu kitab n Osmanl  v  C atay l hc
ri il  n sr v  n zm hal nda
yaz lan ön sözl rind n yazar n fikirl rini v  gördüyü b zi i
ri öyr nirik.
eyx 
ndi, C ataycan  “dünyadak  ana dill rd n biri” v  “Lisani-Türki-Osmani”nin  sli
 qayna ” say r. Buna dayanaraq Osmanl  ölk sind  “T lim v  etinaya d
r oldu unu
aç qlama a g
k olmad
” q na tind dir. “Lisani Türki-Osmani” il  yaz lan ön sözünd ki bu  sas
fikrini “Müq ddimeyi C atay” nda dig r ifad
rl  t krar edir: “Bu gün Osmanl  ölk sind
dil n lisani-osmaniy , lisani-C ataydan, y ni Mav
ünn hr ölk sind  h
 i
nil n dild n
ayr lm
r.”
Yazar, C atay dili il  Osmanl  dilinin  laq sini bu  kild  t yin etdiyi kimi, etimologiya
bax
ndan Osmanl lar n, öz llikl  Osmanl  xan dan
n türklükl rini t sdiql
 çal
r:
“h qiq
n, bu xan dan n soy z nciri soydan-soya türk tayfas na m nsub olub, qaynaq v  ç
yerl ri Mav
ünn hr ölk sidir” -deyir.
Sonra Orta Asiyada (Mav
ünn hrd ) oturan “92 boy özb kl rinin” adlar
 sayaraq
bunlar n ata sözl rini v  yüzd n art q Orta Asiya  airinin nümun
eirl rini toplad
 söyl yir.
Yazar n bu çal madan m qs di, “ana v
nd  istifad  olunan dill rin m
vi dünyalar
 mü yy n
etm yi arzulayan Osmanl  ir li g
nl rin  v  xalq na yara r bir h diyy ” t qdim etm k amal
r.
hay t, m nzum C atay ön sözünd , C atay dilini, Osmanl  dilinin  ski  kli olaraq
bul etm k sur ti il  bu iki dilin v  dolay
 il  iki türklük  öb sinin, y ni C atay v  Osmanl
türkl rinin birliyini iddiaya q
r ir lil yir: “ smi, “Türki C atay lü
ti” -q dim Osmanl  lisan
r”,
ad  C atay türkl rin  slidir...ilax r” .
Dil v  soy bax
ndan türkl rin birliyini gör n v  göst rm k ist
n Özb k  eyxi bu birliyi
dil v  soy t dqiqi il  göst rm
 v  isbata çal maqla qalmam , Türküstan türkl ri il  Osmanl
türkl ri aras nda h qiq
n b zi ili kil rin qurulmas na da çal
r.
bdülh mid s lt
tinin ilk ill rind  -Türk-Rus Sava  zaman  olacaq san ram- Buxaral
eyx Süleyman 
ndinin “s far tl  s yah t” etmi  oldu unu yen  m nzum C atay ön sözünd n
öyr nirik: Buxaral
eyx, Osmanl  pad ah
n elçisi sifat  il  Hindi, S rhindi,  fqan stan , Buxaran ,
Xiv ni, Türkm nistan  dola r. Türkm nl r elind  s yah tini bildir n bu beyti diqq
layiqdir:
“Türkm nin hal
 bir-bir bildim,

---

38
Cins v  miqdar
 d ft r q ld m...”
eyx 
ndi, Orta Asiyaya Hind yolu il  getdiyi kimi, dönü ü d  eyni yolla olmu dur.
yah tin n tic sini bu ayd n olmayan i ar
r ifad  etm kd dir:
“G
k xidm tim ifa etdim,
 m mur is m, icra etdim.”
limd  ba qa qaynaq olmamaqla b rab r,  eyx Süleyman 
ndi Özb kinin Türk-Rus
sava lar nda, Osmanl -Türk hökum ti t
find n, Türküstan türk hökum tl rin  v  Türküstan
xalq na elçi olaraq gönd rilm si, türkm nl rin cins v  miqdar
 d ft
 keçirm si, Kabil, Buxara
mirl ri il  dan mas , n hay t  stanbula dönüb v zif sini tamamlamas - bütün bu hadis
r, Do u
 Bat  türkl rinin, h yat v  g
kl ri rus t hdidi alt nda olark n irq, n sil v  dil birlikl rini siyasi
sah
 xat rlamalar  v  duymalar  dey  t qdim edilir v  m nalan rsa, çox x ta olmaz- z nnind
m.
Diqq
layiqdir ki, Buxaral
eyx Süleyman 
ndi bu s yah td n sonra, C atayl lar  v
Osmanl lar  bir-biri il  anla
b tan
rmaq üçün “Lü
ti-C atay v  Türki-Osmani”sini yazma a
 n r etdirm
 g
k görmü dür.
Buxaral
eyx Süleyman 
ndinin b lk
ngilt
 hökum tinin tövsiy si il  edil n Orta
Asiya s yah tind n praktik bir siyasi u ur  ld  edilm diyi, hadis
rin  ahidliyi il  bilinm kd dir.
Do rusu, bel  bir s yah td n bir sonuc ç xa bil
yin  ümid etm k, bir az art q nikbinliy
qap lmaqd .  O  zamanlar   fqan   miri  olan   ir li  xan,   eyx  Süleyman  
ndiy   çox  qonaqsev rlik
göst rmi  olmas na baxmayaraq, rus siyas tinin inan lm  bir t
fdar  idi. Buxara xanl
 is , o
tarixd  feil n Rusiyan n  mri v  hökmü alt na girmi di. Olsa-olsa, h qiq
n Çar hökum ti il
davaml  h rb hal nda olan c ngav r v  c sur türkm n q bil
rinin f aliyy tini  idd tl ndirm k
mümkün ola bilirdi. Ancaq bu  idd tl
n f aliyy t d , Tuna v  Qafqaz c bh
rind  Osmanl larla
çarp an rus ordular na ön mli bir diversiyon mahiyy tind  ola bilm zdi.
Bununla b rab r, Orta Asiya s yah tind n Osmanl  hökum ti m mnun qalm  olacaq ki,  eyx
Süleyman 
ndi,  stanbula dönünc  mükafatland
lma a layiq görülmü dür:
“Bunda ( stanbulda) b zi yer
za oldum,
xri xidm tl
 sahpa oldum...”
-deyir. V  gerç kd n Qazi Osman Pa aya iftixar q nc
 g tir n macarlara t
kkür üçün
Macar stana gönd rilmi  hey tl  Süleyman 
ndi d  m mur edilmi dir. Orta Asiyada  sil

---

39
nda lar
, Do u türkl rini ziyar t etmi  olan Özb k  eyxi, Turan irqin  m nsub oldu u halda
irqi topluluqdan uzaq qalm
n bat dak  irqda lar
n v
nin  d  gönd rilmi  v
eyxin Orta
Asiyal  olmas  macarlar içind  ayr ca bir t sir buraxm
r:
“Cüml si bir-bir g lib  l öpdü;
“Türk” diy  alq la qiyam t qopdu.
ski Osmanl  lisan  derl r,
atay-türki z bani derl r,
Asiyadan g li im anlad lar,
atay bildiyimi dinl dil r:
Çox k lam  cüml si dil dil r;
Bol lü atla m
t eyl dil r.”
“Lü
ti-C atay v  Türki-Osmani” ön sözl rind n ç xard
z bütün bu hadis
r,  eyx Süleyman
ndid , qeyri-mü yy n  kild  olsa da, “bütün türklük” fikrinin varl
 göst rdiyi kimi,
stanbulda b zi topluluqlar n, h tta hökum tin bu fikird n praktik siyas t sah sind  yararlanmaya
çal
 oldu unu göst rm kd dir
1
HM D M DH T 
ND
hm d Midh d 
ndini d  bu dövrün türkçü yazarlar  s ras nda saymaq do ru olur -z nnind
m.
Bu h ddind n çox yaz lar n mü llifi v  yaz lar nda eyni qay ni düz nli sürdürm
n Osmanl
yazar
 türkçül r aras nda t qdim etm miz  etiraz ed nl r ola bil r... F
t dilind , üslubunda
feil n  n çox türkçülük ed n v  bu m sl kind
sla 
b-sürü
n ilk osmanl  yazar ,  hm d
Midh d 
ndidir des k, bilmir m x ta etmi  olar qm ? Milliyy t fikrinin ünsürl rind n birisi d
xalqç q (demokratl qd r). O zamanlar, struktur v  üslub demokratl
nda Midh d 
ndi il
yar maya ç
b, onu keç
k hans  yazar
z vard r?  hm d Midh d 
ndinin yap  v  üslub
bax
ndan türkçülüyünü daha önc  iddia etmi  v  isbata çal
q: “Midh d, Kamal v
1
 Buxaral
eyx Süleyman 
ndinin “Lü
ti-C atay v  Türki-Osmani” adl
rinin birinci cildi, 1298 (1882)
sind ,  stanbulda “Mihran” m tb sind  n r olunmu dur. 320 s hif lik bu cild, üç ön söz il  C atay türkc sind n
Osmanl  türkc sin  q sa bir lü
t kitab ndan ibar tdir, lü
tl r  ks
n m hur C atay  airl rinin beytl ri il
nümun
ndirilmi dir. Bu 
rin özb k q bil
rinin xalq 
biyyat  v  Orta Asiya  airl rinin 
rl ri il  Mav
ünn hr
tarixin  dair bir çox qayna
hat  ed
yi bildiril n ikinci cildi bas b yay nlanmam  olsa g
kdir. Çünki çox
axtard
m v  ba qalar ndan soru du um halda tapa bilm dim (A. Y.).

---