Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

32
çox adamlarla görü düm. Heyhat, müs lman ir li g
nl ri  lifbalar
 d yi dir
k kimi deyill r,
halbuki bu h r  eyd n daha g
klidir v  daha önc  g lir”.
Axundzad nin 
rl rini gözd n keçir  bilm dim. H yat  v
rl rind n b hs ed n  xsl r,
Mirz nin komediyalar
 Az rbaycanda dan
lan dil il  yazd
 bildirirl r. El  bir dil ki, xalq v
yüks k t
, k ndli v
rli h r k s anlarm , süsd n uzaq, saf v  h qiqi Az ri l hc sind n
Mirz
rl rind  ustal qla istifad  etmi  imi . Bu v ziyy td  Axundzad  Mirz  F
li dild  feil n
türkçülük etmi  olur. F
t Mirz nin türk milliyy tçiliyi il  ba
 dü ünc  v  görü
rin  dair
nim  limd  ciddi m lumatlar yoxdur. Axundzad nin tarix, f ls
 v  siyasi elml rl  m
ul
oldu u v  f ls
 bar sind  “H qqül-y qin” adl  bas lm  bir 
ri oldu u bilinm kd dir, f
t bu
rd  Mirz nin n  kimi görü
r ir li sürmü  oldu una dair d  qaynaqlar mda bir  ey tapa
bilm dim.
Axundzad  haqq nda mövcud m lumatlara gör , onu Göyalp Ziya b yin “Türkçülüyün
saslar ” adl  kitab nda iddia etdiyi kimi, Qasp ral
smay l d
sind  böyük bir türkçü saymaq
do ru olmasa g
kdir.
1
Zat n Ziya b y m rhum, Mirz  F
li haqq ndak  görü
rini yet rli
inc
 g
k görm
n yazm
r: 1878-ci ild , y ni  bdülh midin taxta ç xmas ndan bir az
sonra ölmü  oldu u halda, Ziya b y onu  bdülh mid zaman nda yeti nl rd n Qasp ral
n
ça da lar ndan
2
 biri kimi göst rir: ”Türkiy
bdülh mid bu qüdsi ax
 durdurmaya çal ark n,
Rusiyada iki böyük türkçü yeti irdi. Bunlardan birincisi Mirz  F
li Axundovdur ki, az ri türkc si
il  yazd
 orijinal komediyalar bütün Avropa dill rin  çevrilmi dir”.
3
 Mirz nin komediyalar  bütün
Avropa dill rin  çevrilm mi dir, Axundzad  öz xatir
rind  deyir ki: “
rl rimin yeddisi d
ruscaya çevrildi, Peterburq v  Berlin q zetl rind  onlara aid m qal
r yaz ld .”
4
 Komediyalar
n
ham
n farscaya çevrilm si d qiq is  d , hans lar
n tamam v  ya qism n frans zca, ingilisc  v
almancaya çevrildiyi h
 ara
rmaya möhtacd r.
5
Mirz  F
linin türk fikir v
biyyat h yat nda  n böyük ön mi türkc  ilk teatro yazan bir
yazar olmas
r -san ram. M nim toplaya bildiyim m lumata gör , Bat  türkl ri aras nda teatra aid
ilk 
r Ziya Pa an n Molyerd n çevirdiyi “Tartüf”dür ki,  büzziya Tofiq b yin  ahidliyin  gör ,
1
 M. F. Axundovun türkçülüyü haqq nda Yusuf b yin q na tl ri Ziya Göyalpdan daha d qiqdir,  göst rdiyi tarif,
fakt t hrifl ri, üst lik M. F. Axundovun bütün 
rl rinin inc
nm si Yusuf b yin q na tl rinin olduqca d qiq
oldu unu t sdiql yir. Biz “Az rbaycan romantikl rinin yarad
nda türkçülük” (Bak , Elm, 2002) adl
monoqrafiyam zda (s. 89-97) bu m
n t fsilat  il  b hs etmi ik. Türk oldu u halda m ktublar nda özünü
fars kimi q
 verm si Axundovda  üurlu türkçülüyün olmad
n  n böyük d lilidir v  bel  olan t qdird
onun Qasp ral  il  yana  qoyulmas  qeyri-mümkündür -A. K.
2
smay l b yin ilk 
ri olan “Rusiya müs lmanlar ”, 1880-ci ild , y ni Mirz  F
linin ölümünd n iki il sonra
yay nlanm
r.
3
 Ziya Göyalp, “Türkçülüyün  saslar ”, M tbuat v
stihbarat m tb si. Ankara, 1339, s. 8.
4
 “Türk yurdu”, c. I, s. 130
5
 Yusuf V zirov, “Az rbaycan 
biyyat na bir n
r”, s. 48. H m Yusuf V zirov, h m d  “Türk yurdu”nda Mirz
li Axundov haqq nda m qal  yazan mü llif, Köç rli Firidun b yin “Mirz  F
li Axundov” adl  bioqrafik
risal sind n v  Mirz nin ölümünün yüz illiyi münasib ti il  ortaya ç xan materialdan yararlanm
r.

---

33
1875-ci ill rd  t rcüm  edils  d , Ziya Pa an n ölümün  q
r, bas lmaq bir yana qals n, kims nin
lin  bel  keçm mi dir.
1
 Bat  türkc sind  ilk orijinal teatr (dram) 
ri Namiq Kamal n “V
n,
yaxud Silistre” adl  dram
r. 1872-ci ild  yaz lm , n r olunmu  v  oynanm
r. Halbuki Mirz
li yuxar da söyl diyimiz kimi, komediyalar
 1850-1855-ci il tarixl rind  yazm  v  1859-cu
ild  n r etdirmi dir. Mirz nin Molyerd n v  rus komediya yazarlar ndan, m
n, çox sev
k
oxudu u Qoqoldan t sirl nmi  oldu unu ehtimal etm k olar. Bat  türkl rind  Molyerd n adapte
ed
k komediyalar yazan  hm d Vefiq Pa an n 
rl ri Namiq Kamal n “V
n” pyesind n sonra
meydana  ç
r.  Q sas ,  Axundzad   Mirz   F
li  türk  h yat ndan  al nm   v   sad   Az ri  türkc si  il
yaz lm  ilk türk teatrosunu meydana g tirmi  olmaq 
fin  sahibdir; v  bu yönd n 
bi
türkçülüy  xidm ti ön mlidir.
1
büzziya Tofiq, “Nümuneyi-
biyyati-Osmaniyy ”, Ziya Pa a, M tb yi- büzziya,  stanbul, 1330, s. 261.

---

34
BATI TÜRKL
ND  TÜRKÇÜLÜYÜN 
NC  DÖVRÜ
1865-70-ci ill rd n, y ni Kr m sava  il  ruslar t
find n Türküstan n i al  aras nda keç n ilk
dövrd n sonra, Bat  türkl ri aras nda türk milliyy tçiliyi fikrinin ikinci f al dövrünü, 1877-ci il
Türk-rus s
rind n önc  v  onu izl
n 1876-1880-ci ill r aras nda görürük. Bu dövrün  n m hur
türkçül ri Süleyman Pa a il  Özb kl r  eyxi Süleyman 
ndi v  Rumelili  hm d Midh d 
ndi
il
hm d Cövd t Pa ad r. V  bu dövr türkçülüyünün dil, tarix, t hsil v  siyas t c bh
ri vard r.
Türkçülüyü bel  dövrl
 ay rmaqla b rab r, dövrl r aras nda fikri bir ara oldu unu q bul
etm k do ru olmaz. Ancaq fikrin b lirtil ri z ifl mi dir, çünki  li Pa an n ölümünd n (1871) sonra,
Sultan  bdül zizin t zyiqi  idd tl nmi  v  s dr
mlik m qam
 i al ed n Mahmud N dim Pa a
 ard
llar  pad ah n özba na, kobud durum v  davran lar na qar  qoymaq ist
mi , v  ya
qoya bilm mi  olduqlar ndan, T nzimat dövrünün nisbi hürriyy tçiliyi çok  skilmi dir. 1871-ci
ild n etibar n bütün fikri h
tl r kimi, türk milliyy tçiliyi h
kat  da z ifl mi dir.
1876-c  il  do ru Osmanl  ölk sinin xristian  halisinin çoxluq t kil etdiyi b zi Rumeli
vilay tl rind  Avropa dövl tl rinin, xüsusil  Rusiya imperatorlu unun t sir v  t viqi il  ihtilallar n,
üsyanlar n artmas , geni
nm si, sultan v  v zirl rin, s lahiyy t v  etibarlar
 ciddi sur td  q rm
oldu undan, xalq n s si e idilm
 ba lad ; h r cür dü ünc nin daha s rb st söyl nm sin  imkan
yarand . O zaman  bdül zizin taxtdan endirilm si, V Murad xan n a
 itirm si, II  bdülh midin
rut  elan etm
 söz ver
k taxta ç xmas  kimi iç v  Bosniya-Hersoqovina, Serbistan,
Bolqar stan üsyanlar  il  onlar n ard nca g
n Rus-Türk h rbi (1877) kimi xarici hadis
r t zyiq v
idd tl  dayanan bir hökum t idar sinin qurulmas
 imkans z etdiyind n,  bdülh mid taxta
yax ca yerl ib, arzu v  keyfin  gör  h
t ed  bil
k bir s lahiyy t v  iqtidar qazan ncaya
r, dü ünc  hürriyy ti v  f aliyy ti o q
r m hdudla b t zyiq alt na al na bilm di. M hz
türkçülük fikrinin ikinci f al dövrü d  bu zamana t sadüf edir.
Süleyman Pa a
bdül zizin taxtdan endirilm si zaman  h rbi m kt bl r naziri olan Süleyman Pa a, bu dövrd  türk
milliyy tçiliyi fikrin  xidm t etmi  ön mli adamlardand r. Süleyman Pa an n birinci dövrd ki
aliyy tin  dair m lumat  ld  ed  bilm dim. Pa a 1838-ci ild  do ulmu  oldu una gör , ilk dövrd
özünü h
 göst rm mi  olmas  ehtimal edil  bil r.
Süleyman Pa an n türkçülüyü, ümumiyy tl  t hsil v  t lim sah sind  ön mli xidm tl ri
“C miyy ti-t drisiyyeyi-islamiyy ” üzvlüyünd , xüsus n  sg ri m kt bl r nazirliyind
görülmü dür.  bdül ziz dövründ
sg ri m kt bl r naziri, yaln z h rbi m kt bl
 deyil, bunlara

---