Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

40
arkada lar ndan daha aç ql qla Avropa m
niyy tini, son yüzilin Avropa m
niyy tind
n
ön mli mövqel rd n birini tutan milliyy t fikrini anlam
. Bu anlay  dig r b zi s
bl rl
rab r, Midh di xalqa, mühitimizin nankor bir t biri il  avama, daha do rusu, türkçülüy  sövq etdi.
Bu günkü Avropa m
niyy tinin ruhu, elm v  m rif ti, s naye v
biyyat  xalqa mal etm kdir
(demokrasi).  hm d Midh d 
ndi, m hz  sil bu ruhu k f etmi di v  bütün h yat
 k f etdiyi
bu  sas n t tbiqin  s rf etdi.”
1
hm d Midh d 
ndinin dild  xalqç q yönünd n milliyy t fikrini anlam  oldu una
inansaq da, T nzimat dövrünün mövcud v  ya vücuda g tirilm sini mümkün sand
 “Osmanl
milliyy tinin” mahiyy ti etibar  il  milliyy t fikrin  uy un olmad
,  bdülh midin s lt
tinin
ilk anlar nda h
 d rk ed  bilm mi  oldu una da  übh miz yoxdur. Baxmayaraq ki,  hm d
Midh d 
ndi, özün  o q
r dü
n qazand ran, m hur “Üssi-inqilab” nda, “Milliyy ti-
Osmaniyy ”nin sanki ideoloqu olmu , o x yal n n
riyy sini qurma a çal
r:  hm d Midh d
ndiy  gör , “bir mill ti-c did yi-Osmaniy ” vard r; “Osmanl q haz rda hökmdar olan pad aha
tabe olma
sil siyas t olaraq q bul etm kd n ibar tdir”. Bu m nsubiyy t üçün hans  dind , hans
zh bd , hans  milliyy t v  qövmiyy td  olurlarsa olsunlar, heç bir  ng l yoxdur.
2
ndinin bu görü ü, bel  hesab edirik ki, zaman n keçm si il  hadis
rin “Osmanl
milliyy ti teorisi”ni ard
l t kzib etm si n tic sind  d yi mi  v
bdülh mid dövrünün ortalar nda
ndi, siyas
n islamç q v  türkçülük fikrin  meyl göst rmi dir. 
rl ri türk al minin h r
fin  yay laraq çox oxunan v  türk al minin dörd t
find n  stanbula g lmi  v  ya u ram  türk
ayd nlar  il  fikir mübadil si etm kd n zövq alan  hm d Midh d 
ndinin bütün türklük fikri il
 zehninin u ra mam  olmas , q bul edil  bilm z. F
t bu zamanlarda yay mlanm
rl rind n
bel  bir fikrin d lilini tap b göst rm k asan deyildir.
Bu q
r ki,  kinci Yunan h rbi önc sind , y ni 1806-c  v  1807-ci ill
 do ru adlar
idilm
 ba layan üçüncü dövr türkçül rinin,  hm d Midh d 
ndi il  Türkiyyat m
ri
bar
 xeyli müzakir
r apar b, 
ndinin m sl
tl rind n feyz ald qlar
 d qiq saya bil rik.
3
sacas ,  hm d Midh d 
ndinin milliyy t haqq ndak  dü ünc si, inki af ed
k, n hay t,
türkçülüy  g lib çatm
r.  kinci M rutiyy t inqilab ndan bir müdd t sonra (1908) onunla ilk d
tan  oldu um zaman, “Xaceyi- vv l”imizi, pedaqoji, dil, tarix v  ilahiyyat sah
rind  tamamil
türkçü görmü düm.
1
 Akçurao lu Yusuf, “ hm d Midh d 
ndi”, “Türk yurdu”, c. III, s. 170
2
hm d Midh d 
ndi. “Üssi-inqilab”, T qvimhan yi-Amir ,  stanbul, 1294 (1878), s. 10-13.
3
 Akçurao lu Yusuf, “ hm d Midh d 
ndi”, “Türk yurdu”, c. III, s. 178, N cib Asim, “V
d Ç
bi h zr tl ri”,
“Türk yurdu”, c. XII, s. 2471, A. Y.
“N cib Asim b y sonradan m
 yazd
 bir t rcümeyi-hal m ktubunda h min m
ni bu  kild  ayd nlatmaqdad r:
hm d Midh t m rhumu v  onun yan nda görü düyüm V
d Ç
bini türkçü etdim...”

---

41
HM D CEVD T PA A
n görk mli  xsiyy tl ri Süleyman Pa a,  eyx Süleyman 
ndi v
hm d 
ndid n ibar t olan
türkçülük h
kat
n bu ikinci f al dövründ ,  hm d Cevd t Pa an n da heç olmazsa, dil v  siyas t
yönl rind n türkçülük v  “bütün türkçülük”l  ba
 b zi görü
rini xat rlatmamaq bir nöqsan olard .
Osmanl  türklüyünün XIX yüzilin son rübünd  k skin z kas , hüquq, tarix v  dil sah
rind  geni
bilgisi v  h dsiz çal mas  il  özünü göst
n bu f qih (fiqh bilgini) v  alim pa as
, hüquq, dil,
tarix v  siyas
, türk milliyy ti fikrin  tamam t
fdar v  müdafi çi dey  q bul etm k do ru olmaz;
ancaq türkçülük fikrin  ilgisiz v  ya dü
n oldu unu sanmaq da s hvdir.
hm d Cevd t Pa a, islam fiqhini bir q
r türkl dirmi dir, deyilmi? “Q sas
nbiya”s  il  dild
türkçülüy  gerç kd n xidm t etdiyi inkar oluna bil rmi? “Tarixi-Cövd t”d
sil fikri,  hm d
ndininki kimi osmanl q olmaqla b rab r
1
 türklüy , türk irqin , irq , öz ifad si il  “cinsiyy
”
ön m vermirmi?
Osmanl  tarixinin b zi ön mli olaylar
 aç qlamaq üçün ir li sürdüyü görü
rd  siyasi
bax mdan cinsiyy
 verdiyi d
r aç qd r; m
n, Rusiyan n Kr
 istilas  münasib ti il  Qanuni-
Süleymandan etibar n alman s
rl ri il  art q m
ul olma  t nqid ed
k deyir ki: “...Macar stan
 Xorvatiya f thi il  m
ul olmaqdansa, bu iki  yal tin (Kazan v  H
rxan xanl qlar
n
tutulmas  v  mühafiz si dövl ti-ali t
find n daha faydal  v  Yavuz Sultan S limin yuxar da
aç qlanan m sl kin
2
 daha uy undu; çünki Qafqaz, H
rxan v  Kazan  halisi il  al nd
 t qdird
yax nl q, soy birliyi v  çoxunda din v  m zh b birliyi olmas  s
bi il , t bi tiyl ... Osmanl ya
qat lm  say lard lar. O durumda Kr m da dig r Osmanl
yal tl ri  klin  gir rdi. H
rxan v
Kazan vasit si il  böyük Tatar stan t
fl rind  d  Osmanl  dövl tinin nüfuzu keç rli olard ..”
3
OSMANLI M LL YY
,  SLAM B RL
 V  TÜRKÇÜLÜK
ndiy  q
r türk milliyy tçiliyi fikrinin Bat  (Osmanl ) türkl ri içind  1865-1870 v  1876-1880
ill rind  daha çox göründüyünü olaylar n r hb rliyi il  gördük v  mü yy n etdik. V  bunlar n
mü yy n ill rd , dig r ill
 nisb
n daha çox i
nmi  olmas
n s
bl rini d  aç qlama a
çal
q. Osmanl  ölk si türkl rin  türk milliyy tçiliyi fikrinin haralardan v  hans  yollarla g lmi
olmas  ehtimal na dair d  b zi fikirl r ir li sürdük. Ancaq “Osmanl  imperatorlu u içind
ks riyy ti t kil ed n türkl rin ayr  bir mill t hal nda t kilatlanmalar
 inki af etdirm k v
1
hm d Cevd t Pa a, t rtibe-c didi “Tarixe-Cevd t”, M tb yi-Osmaniyy ,  stanbul, 1302 (1886), c. I, s. 24-25.
2
 H min 
r, s. 34.
3
 H min 
r. s. 193.

---