Adam Smit-əlifba
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Naməlum şəxsin dərdi
- Fərziyyələr və təkziblər
- Elm və insan qavrayışı
- Ünsiyyət psixologiyası
- Ünsiyyət və insan təbiəti
- Ünsiyyət elmi
www.azadliqciragi.org 39
Naməlum şəxsin dərdi
Smit göstərir ki, biz düĢünməyərəkdən adi Ģeyləri yardım etmək üçün götürürük. Ancaq nə zaman ki, yeni Ģeylər üzə çıxır, bu sürprizdir. Bizi heyrət götürür ki, onlar bizim adi dünyamıza necə uyğunlaĢır. Bir Ģeyin uyğun gəlməməsi hissi narahatlıq gətirir. Amma bizim ağıl və təxəyyülümüz, mücərrədlik və təsnifat bacarıqlarımız bizə kontekstə yeni məna verməyə kömək edir.
Məsələn, biz bir dəmir parçasının maqnit tərəfindən cəzb olunduğunu görəndə heyrətlənirik; amma bizim fantaziyamız iĢarə verir ki, orada daĢın ətrafında fırlanan müəyyən qüvvə var və o, bu hərəkəti aydınlaĢdırmaqda bizə kömək edir. Bu iĢlənməmiĢ nəzəriyyədir, amma Smit göstərmək istəyir ki, belə nəzəriyyələr irəli sürülür, sınaqdan keçirilir və təkmilləĢdirilir.
O, bunu astronomiya tarixini illüstrasiya kimi istifadə etməklə həyata keçirir. Qədim astronomlara görə “sürpriz” günəĢin, ayın, ulduzların hərəkətinin izahını tələb edir. Bir təklif odur ki, səma bu cisimlərin asıldığı günbəzə bənzər damdır və onlar gündəlik olaraq Ģərqdən qərbə hərəkət edirlər. Təəssüf ki, bu, planetlərin davamsız hərəkətini izah etmirdi. Beləliklə, çox məharətli nəzəriyyə meydana çıxdı. Orada həqiqətən bir neçə cisim var, biri davamlı olaraq Ģərqdən qərbə hərəkət edir və baĢqaları çox davamsız (planetlərlə münasibətdə) hərəkət edir. Amma bu davamsız hərəkət özü müəyyən aydınlaĢdırma tələb edir. Çox-çox cisimlər postulatlaĢdırıldı, müxtəlif istiqamətlərdə çək-çevir edildi - o vaxta qədər ki, onlardan 72-nin təsəvvürü yaradıldı. Yeganə narahatlıq bu idi: “Bu sistem indi forma və bağlılıq vermək üçün kəĢf olunmuĢ o göy cisimlərinin öz görünüĢləri kimi dolaĢıq və mürəkkəb olmuĢdu.” Sonrakı astronomlar planetlərin hərəkətinə dair daha sadə izah yolları axtarırdılar. Kopernikin sistemi ortaya çıxdı ki, cisimlərin mərkəzində yer kürəsi deyil, günəĢ dayanır. Bu planetlərin davamsız hərəkətini izah etməyi asanlaĢdırdı-bu izaha görə yer də hərəkətdə idi. Baxmayaraq ki, çox adam yerin kainatın mərkəzi olmaması ideyasından silkələndi, astronomlar bunu faydalı hesab etdilər-ən azı onun nəticələrindən daha dəqiq mülahizələr alınana qədər. Amma Ġssak Nyuton da öz növbəsində sadə, ümumi izahat ilə ortaya çıxa bilər ki, planetlər yalnız necə deyil, həm də nə səbəbə görə dəqiq onların müĢahidə etdikləri yolla hərəkət edir. Bu ağırlıq qüvvəsinin təsiridir. Bir neçə sadə fiziki qanun planetlərin elliptik orbitlərini və baĢqa hadisələrin görünüĢünü, kometlər kimi izah edə bilərdi, hansı ki, bu, Kopernik sisteminə uyğunlaĢdırıla bilmədi. Bu sadə, hardasa çəkici görünürdü və müĢahidə olunan faktlara uyğun idi.
Elm və insan qavrayışı
Smitə görə, onda elmi metod insan ağlına asanca əsaslanmaqla kainatın izah olunması prosesidir. Biz həqiqətən onun mürəkkəbliklərini azaldaraq sadə prinsiplərə çevirməklə anlaya bilərik. Kainatın modeli irəli sürülür, sınaqdan keçirilir, istənilən tapılır, formaya salınır və nə zaman onlar çox qarmaqarıĢıq və ya müĢahidələrlə çox fikir ayrılıqları olur, o daha cəlbedici Ģərhlər üçün kənara atılır. Bu, nəzərəçarpan müasir baxıĢdır. Biz nəzəriyyələrdə müəyyən uyğunluq görürük ki, bu, müxtəlif Ģərhlərin qarmaqarıĢıqlığını “bir neçə ümumi prinsiplər”ədək azaldır. Bu ona görədir ki, elm bizim öz əqli orqanizmimizdir. Smitə görə, bütün elmi modellər - “bütün fəlsəfi sistemlər”, onun sözlərinə görə - “təxəyyülün açıq ixtiralarıdır.”
www.azadliqciragi.org 40
Ünsiyyət psixologiyası
“Ritorika haqqında və Bellesin məktubları” mühazirələrində Smitin mövzusunun əsasında o dayanır ki, həqiqi insan psixologiyası və inkiĢafı ondan-əsas ictimai institutdan-ünsiyyətdən gəlir. Nümunə üçün, Smit təklif verir ki, əgər sənin rəğbətə layiq auditoriyan varsa, onlara bütün mesajlarını ver, sonra onu hissə-hissə izah et. Əgər aqressiv dinləyici ilə rastlaĢsan, onların hamısını dərhal öz ziddiyyətli qənaətlərinlə hücuma məruz qoyma, onları mərhələlərlə buna aparıb çıxar. Yalnız tələbə qeydləri formasında olan mühazirələrdə və öz “Dilin ilkin formalaĢması haqqında təsəvvürlər” məqaləsində Smit dili anlamaq yolunu onun necə meydana çıxdığını tədqiq etməkdə görür. Yazılı qeydlər olmasına baxmayaraq, Smitin tarixi labüd dərəcədə təxminidir və onun nümunələri bir neçə qədim və müasir Avropa dilləri ilə məhdudlaĢır. Amma onun izahı təkamülə əsaslanır: o inanır ki, insan cəmiyyəti inkiĢaf etdikcə, dil bir inkiĢaf vasitəsi olaraq təkmilləĢir.
Dil insan düĢüncəsinin məhsulu olduğuna görə, o təsdiq edir, o bizə öz təbiətimiz haqda nəsə deyir. Misal üçün, bizim bacarıqlarımızın kateqoriyalaĢdırılması artıq “Astronomiya tarixi”ndə əks olunub. Smit bildirir ki, ibtidai insanlar hər Ģeyə fərqli adlar verə bilərdilər. O, çox ağır olardı, amma xoĢbəxtlikdən insan ağlının mücərrədlik gücü köməyə gəlir. Biz müxtəlif Ģeylərdə ümumi cəhətlər görə bilir və onların bütövlükdə siniflərinə ümumi söz iĢlədirik-məsələn, ağac. Biz həmçinin keyfiyyətləri rənglər kimi müəyyən edirik-yaĢıl ağac-və ya münasibətlər- mağaranın üstündəki ağac. Bu elmi metod üçün mühüm olan bu texnikalar bizim gündəlik həyatımızı anlamaqda az dəyərli deyil. Smitin hüquqi qaydaları mövzulara tətbiq etmək qətiyyəti onun “Xalqların sərvəti”ndən “Ritorika və Bellesin məktubları”nadək bütün sorğularını birləĢdirir. KeçmiĢdə istehsal və mübadiləni idarə edən insan hərəkətverici qüvvələrini eyniləĢdirmək və onları tərkib hissələrinə bölmək tələbatı vardı. Sonralar, bu axtarıĢ münasibətdən irəli gedən psixologiyanın aĢkar olunması və onun struktur və tərzinin analizi üçün aparılır.
Üslub, tərz, həqiqətən, Smitin diqqətini çox məĢğul edir. “YaxĢı tərz, üslub” - o, qətiyyətlə deyir, “yığcam, ədəbi və dəqiq olandır”. O, yazıçı və ya natiqin çılğınlığından xəbər verir və qısa, aydın, səlis olmalıdır. Qısa cümlələr anlaĢmaya kömək edir. Və (“Əxlaqi duyğular nəzəriyyəsi”nin əsas anlayıĢı) dil hissiyyat doğurmalı və dinləyici onu qəbul etməlidir. Ünsiyyət psixologiyanın predmetidir, Smit iddia edir ki, müxtəlif arqumentlər müxtəlif texnikalar tələb edir. O, məqsədin təqdimatı üçün tələb olunan danıĢıq nitqindən tutmüĢ, ibrətamiz arqumentlərlə səbəb və nəticələrin izah olunması üçün tələb olunması, emosiyalara təsir etməli olan müxtəlif növ natiqlik təqdimatlarına qədər müxtəlif məsələləri əhatə edir. Onun təsvirləri klassik yazıçı və tarixçilərə qeyri-adi dərəcədə bələd olduğunu göstərir. Bununla belə, əsası adamlarla ünsiyyət yaratmaqdır ki, ilk andan onları anlaya biləsən. Ġnsanlar təbii olaraq bu cür hissləri ilə yaxĢıdırlar, belə ki, ünsiyyət dilin inkiĢafına imkan verir. Ən ilkin və ən kobud cəhdlərdən - ünsiyyətə, mürəkkəb və yüksək dərəcədə faydalı ictimai institutlara qədər yüksələrək.
Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|