Adam Smit-əlifba
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dövlət borcları
- “Xalqların sərvəti” bu gün
- “ƏXLAQİ DUYĞULAR NƏZƏRİYYƏSİ”
- Kitabın əsas ideyaları
- Ədalət, xeyriyyəçilik və ləyaqət
- Təbii şəfqət hissi ləyaqətin əsası kimi
www.azadliqciragi.org 30
Dövlət borcları
Smitin dövlətin rolu haqqında məyyən fikirləri onun ümumi prinsipləri ilə fərqli göründüyü halda, onun siyasi “reseptlər”i də həmiĢəki dəqiqliyi ilə düĢünülmüĢ görünmür. O qeyd edir ki, hökumətlərin adamların cibindən boĢalda biləcəklərindən də artıq xərcləməyə meyli var. Beləliklə, o, “Xalqların sərvəti”ni belə bir xəbərdarlıqla sona çatdırır ki, böyük dövlət borcu xüsusi olaraq zərərlidir. Borc verməklə hökumətlər kapitalı sərmayə və artımdan yayındırır və onu hökumət fəaliyyətləri formasında hazır istehlak istiqamətinə aparır. Bu, o deməkdir ki, inkiĢaf büdrəyərək əsaslı Ģəkildə geri qalır. Bundan baĢqa, hökumətin borc verməsi xalqdan daha artıq vergi tələb etmədən, siyasətçilərə daha çox funksiyalar əldə etməyə imkan yaradır və onların Ģəxsi hakimiy- yətini gücləndirir. Və onlar əsasən ödəmələrdən, necə olursa olsun, yayınmaq üçün yollar tapır. Bu səbəblərə görə, dövlət borcu ancaq bir qrupdan baĢqasına zərərsiz ötürmə deyil. Bu azadlığa real təhlükədir və demək ki, inkiĢafa, çiçəklənməyə də real təhlükədir.
www.azadliqciragi.org 31
“Xalqların sərvəti” bu gün
Smitin dövrü bizim yaĢadığımız dövrdən çox fərqlidir, Ģübhəsiz, Sənaye Ġnqilabından əvvəlki hər Ģey dəyiĢib. O, bu gün kapitalizmin əsasında dayanan Ģərik müəssisələrə Ģübhə edirdi, mübahisə edirdi ki, “böyük sayda sahibkar” onları heç zaman mərkəzləĢdirilmiĢ halda saxlaya bilməz. Bəlkə də, o, haqlı idi. O, birləĢmiĢ güclərin artmasını, sənaye tullantıları ilə bağlı problemləri, kağız pulların infliyasiyasını və bu gün iqtisadçıları narahat edən bir çox baĢqa məsələləri proqnozlaĢdırmamıĢdı. “Xalqların sərvəti” hələ də iĢləmək, ticarət aparmaq, qənaət etmək və sərmayə qoymaq üçün birbaĢa hakimiyyətə ehtiyac duymadan azadlıq və təhlükəsizliyin bizi necə irəli apardığını göstərməklə, içinə düĢdüyümüz ən ağır iqtisadi problemlərin güclü həll yollarını verir. Azad iqtisadiyyat çevik və adaptasiya olunan bir sistemdir ki, yeni gələn bir sistemin zərbəsinə dayana bilər və hər hansı gələcək sistemlərin də öhdəsindən gələr.
www.azadliqciragi.org 32
“ƏXLAQİ DUYĞULAR NƏZƏRİYYƏSİ”
“Əxlaqi duyğular nəzəriyyəsi” 1759-cu ildə, Adam Smit 35 yaĢında olan zaman nəĢr olunub. Əsər onun Qlazqou Universitetində “Etika” haqqında mühazirə kursu əsasında yazılıb. Bu asan oxunan bir kitab deyil. Smit “Ədəbi və ritorik üslub” üzrə də mühazirə oxuyurdu və əsərin dili bu günün filosoflarının qısaldılmıĢ elmi nəsrlərindən çox qəlizdir. Həqiqətən, Smitin dostu Edmund Burke bu əsəri “yazıdan çox rəssamlıq” kimi təsvir edirdi. O, aramla oxunmağı tələb edir.
Ancaq “Əxlaqi duyğular nəzəriyyəsi” real elmi nailiyyət idi. O göstərir ki, bizim əxlaqi fikirlərimiz və fəaliyyətlərimiz, sosial varlıq kimi gerçək təbiətimizin məhsuludur. Əsər iddia edir ki, bu sosial psixologiya əxlaqi fəaliyyət üçün ağıldan daha yaxĢı göstəricidir. O, cəmiyyətin yaĢaması üçün tələb olunan sayıqlıq və ədalətin təməl qaydalarını müəyyənləĢdirir və onun inkiĢafını təmin edən əlavə, faydalı fəaliyyətləri aydınlaĢdırır. Şəxsi maraq və rəğbət
Fərd kimi bizim özümüzün öz qayğımıza qalmaq kimi təbii meylimiz var. Bu sadəcə tədbirlilikdir. Və ancaq sosial varlıqlar kimi – Smit izah edir – bizə baĢqalarına münasibətdə təbii rəğbət hissi də verilib. (Bu gün o söz baĢqa mənalarda qəbul olunub və “şəfqət” sözü bu anlayıĢı daha yaxĢı izah edərdi). Biz baĢqalarını fəlakət içində və ya xoĢbəxt görən zaman, onların hisslərinə az da olsa Ģərik çıxırıq. Bənzər olaraq, baĢqaları da bizə Ģəfqətlə yanaĢır və bizim dərdimizə Ģərik çıxır. Amma onların hissləri xüsusilə güclü olan zaman, Ģəfqət hissi onları təhrik edir ki, bizim təsirsiz reaksiyalarımızla uyğunlaĢmaq üçün hisslərini cilovlasınlar. Tədricən, biz uĢaqlıqdan yeniyetməliyə doğru böyüdükcə, hər birimiz öyrənirik ki, baĢqa adamlar üçün nə qəbulolunandır, nə yox. Mənəviyyat bizim sosial təbiətimizdən gəlir.
Bu, ədalət yaradır. Biz mənfəətpərəst olsaq da, yenə baĢqaları arasında onlara zərər vurmadan yaĢamaq məsələsini həll etməliyik. Bu, cəmiyyətin mövcudluğu üçün önəmli bir minimumdur. Əgər adamlar uzağa gedir və təqdir olunan yaxĢı əməl – xeyriyyəçilik edirsə, biz onu alqıĢlayırıq, ancaq biz bu hərəkəti, ədalət tələb etdiyimiz kimi tələb edə bilmərik.
Ləyaqət Sayıqlıq, ədalət və xeyirxahlıq önəmlidir. Lakin ideal odur ki, hər hansı bitərəf real və ya xəyali Ģəxs- Smit onu “bitərəf seyrçi” adlandırır – bizim hiss və əməllərimizə tam Ģərik olardı. Bu özünüidarə tələb edir ki, onda həqiqi ləyaqət var.
Smitin dövründəki filosoflar döğru və yanlıĢ hərəkətlərin nədən yarandığının rasional izahlarını axtarırdı. Ancaq Smit düĢünürdü ki, bizim mənəviyyatımız heç də hesablanan deyildir. Əksinə, bu, bizi sosial varlıqlar kimi formalaĢdıran təbii bir Ģeydir. Bizim hər birimiz baĢqalarına Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|