Adam Smit-əlifba
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Fikir ayrılığı və təmkinlilik
- Mükafat, cəza və cəmiyyət
- Ədalət təməl kimi
www.azadliqciragi.org 33
münasibətdə rəğbət (və ya Ģəfqət) hiss edirik ki, bu hiss açıq, səmimi, xeyirxah və təbiidir. Biz təxəyyülümüzdə özümüzü baĢqalarının yerində görürük. Biz kiminsə hücuma məruz qaldığını görürüksə, səksənirik;
nə zaman gözümüzü kəndiri dartan icraçıya zilləyirik, onlarla əzab çəkirik . Amma biz adamları xöĢbəxt və ya qəmli görəndə, biz də xoĢbəxt və ya qəmli oluruq. Eynilə, biz insanların təqdir etmədiyimiz yollarla hərəkət ediyini görən zaman da onların halına acıyırıq. Həqiqətən, biz baĢqalarınım fikir və hisslərini bölüĢməkdən səmimi zövq duyuruq. Və nə zaman biz baĢqalarının hisslərini bölüĢmürük və ya onların hərəkətlərini qiymətləndirmirik, bu qarĢılıqlı olaraq bədbəxtlikdir. Bununla belə, Smit deyir ki, bizim təsirləndiyimiz hisslər özü o qədər də çox deyil, amma Ģərait onun artmasına imkan yaradır. Biz acıqlı Ģəxs görən zaman, daha çox qəzəbin potensial qurbanları olmaq qorxusuna yaxınıq, nəinki onu bölüĢməyə. Ən azı, o vaxta qədər ki, hadisənin səbəblərini öyrənək və öz mühakiməmizi verək ki, bu qəzəb nə dərəcədə əsaslıdır. Əgər biz hiss etsək ki, adamlar müəyyən hadisəyə həddindən artıq dərəcədə reaksiya verib, onlar bizim Ģəfqət hissimizdən məhrum olurlar.
Smit qeyd edir ki, biz adi seyrçilər kimi baĢqalarının hisslərinin sərtliyini tam bölüĢə bilmərik. Məsələn, haqsız olan kiminsə sərt qəzəbini, ağır itki üz vermiĢ birinin dərin kədər hissini. Bizim Ģəfqət hissimiz, səmimi olmasına baxmayaraq, istər-istəməz zəifdir. Ancaq baĢqa insanlar da bizim hisslərin seyirçiləridir, necə ki, biz onların. Bu hallarda olduğu kimi, onlarla bizim hisslərimiz arasında ayrılıq olarsa, onlar kədərlənəcəklər. Bu öz növbəsində, onları öz çətin vəziyyətlərini bizim düĢüncəmizlə uzlaĢdırmaq üçün təbii hisslərindən yaranan hiddətə təmkinlə yanaĢmağa vadar edəcək.
Biz yaĢamımız boyunca öz yolumuzu müəyyənləĢdirdiyimizə görə, bu təmkinliliyi öyrənirik. Təbiət etibarilə, biz hadisələri baĢqa adamların baxıĢ nöqtəsindən görürük və öyrənirik ki, hədsiz qəzəb, kədər və ya baĢqa hisslər onları bədbəxt edir. Beləliklə, biz hisslərimizi baĢqalarının hissləri ilə uzlaĢdırmaq üçün onları cilovlamağa çalıĢırıq. Həqiqətən, biz onları elə bir nöqtəyə qədər yüngülləĢdirməyi nəzərdə tuturuq ki, orada hansısa səciyyəvi, qərəzsiz Ģəxs – Smitin dediyi “bitərəf seyirçi” – bizim hisslərimizə Ģərik çıxır. Bənzər olaraq, biz baĢqa adamlara qayğı göstəririksə, bilirik ki, bitərəf seyirçi onu dəyərləndirəcək və ondan məmnun qalacaq. Bitərəf seyirçi real və ya xəyali ola bilər, ancaq hələ bizə təlimat verir və təcrübə vasitəsilə biz tədricən davranıĢ normaları sistemini – mənəviyyatı qururuq. Bu, cəmiyyətin çiçəklənməsinə kömək edir ki, onun kökü Ģəfqətdədir: “Və beləliklə, bu, o hissdir ki, bizim xudpəsəndliyimizi məhdudlaĢdırmaq, baĢqaları haqqında çox, özümüz haqqında az düĢünmək və bizim xeyirxahlıq meyllərimizə imkan vermək üçün insan təbiətinin mükəmməlliyini formalaĢdırır və xüsusi olaraq, insanlığa bütünlükdə onların mərhəmət və düzgünlüyünü təĢkil edən hiss və həyəcanlar harmoniyası təmin edə bilir.”
Smit aclıq, sevgi, mərhəmət və qəzəb kimi müxtəlif hisslərin uyğunluğunu nəzərdə tutur, sonra belə bir sual qoyur ki, hansı davranıĢ mükafat və ya cəzaya layiqdir. O bildirir ki, bu məsələdə mühakimə yürütmək üçün, bizə motivlərin ayrıca nəticələri lazımdır. Əgər bir Ģəxs baĢqasının faydalı hərəkətindən xeyir əldə edirsə, vasitəçi bizim qane olduğumuz məqsədlərdən çıxıĢ etməyincə, biz benefisiarların tam minnətdarlığını hiss edə bilmərik. Nə də biz kiminsə ziyanlı hərəkətindən doğan qəzəbinə Ģəfqət hissi ilə yanaĢa bilərik, əgər o hərəkət bizim bəyənmədiyimiz motivlərə əsaslanırsa.Yalnız faydalı hərəkət nə zaman müsbət məqsədə əsaslanırsa, biz inanmalıyıq ki, o, mükafata layiqdir; o zaman ki, zərərli hərəkət mənfi məqsəddən yaranır, biz inanırıq ki, o cəzaya layiqdir. www.azadliqciragi.org 34
Cəza və mükafatların mühüm sosial funksiyası var. Biz cəmiyyətin mənafeyinə olan hərəkətləri təqdir edir və mükafatlandırır, ona zərər vuran hərəkətləri bəyənmir və cəzalandırırıq: ”Cəmiyyətin uzun yaĢamı tələb edir ki, cəzaya bərabər olmayan və fitnəkarlıqla edilməmiĢ pis hərəkətə görə xüsusi cəzaların qarĢısı alınsın və nəticə etibarilə, o cəzaları təyin etmək üçün tam uyğun və haqq edilmiĢ hərəkət olmalıdır.” Bu proses qeyri-iradidir: biz dəqiq bilməyə bilərik ki, fərdi hərəkətlər cəmiyyətə necə xeyir və ya zərər gətirir, bizim ağlımız dəyiĢkən bələdçidir. Ancaq Allah və ya təbiət bizi iĢtaha və nifrətlə o məqsədlə təmin edib ki, həqiqətən bizim cəmiyyətin və cins müxtəlifliyimizin inkiĢafı davam etsin. Həqiqətən, baĢqa cür davransaydıq, cəmiyyət dağılardı və tezliklə sosial varlıqlar kimi mövcudluğumuzu dayandırardıq. Nə zaman Smit “görünməz əl” və daha artığı haqqında danıĢır – nə zaman aydınlaĢdırır ki, bizim hərəkətlərimiz yaxĢı bir ictimai quruluĢun fəaliyyətinin yaranmasına necə xidmət edir, bu, onun düĢüncəsində bir neçə məsələ ilə bağlı olan bir nümunədir, hətta baxmayaraq, biz fəaliyyət göstərəndə belə, nəticə bizim məqsədimiz deyil. Məsələn, Smit göstərir ki, saat əqrəbləri vaxtı göstərmək üçün birlikdə iĢləyir. Ancaq onlar bunu bilmirlər: bu, saatsazın məqsədidir. Həmçinin, nə zaman bizim qeyri-iradi hərəkətlərimiz cəmiyyətə yardım etmək üçün iĢləyir, biz təkəbbürlə bunu öz ağlımıza aid edə bilərik, ancaq həqiqətdə bunu Allaha və ya təbiətə aid etməliyik. (Nə zaman o, bu fenomeni insan planından deyil, insan hərəkətindən yaranıb fəaliyyətdə olan ictimai quruluĢ kimi müzakirə edir, Smit Allah, Təbiət və ya Təbiətin Yaradıcısı terminlərini demək olar ki, eyni mənalı ifadələr kimi istifadə edir. Ancaq onun bizim öz hərəkətlərimiz vasitəsilə düĢün- mədən necə ictimai harmoniya yaratdığımız haqda Ģərhi sistemli yanaĢmadır, teoloji yanaĢma deyil. O nə Allahlığa cəsarət edir, nə də ona qarıĢmağa ehtiyac duyur. Təbiət və ya bu gün biz dediyimiz kimi, təkamül əla Ģəkildə eyni nəticəni verə bilər.) Bu bizi geriyə, motivlər məsələsinə qaytarır. Zərər vurmağı nəzərdə tutan hərəkətlər əslində onu etməyə də bilər; baĢqa, heç bunu nəzərdə tutmayan hərəkətlər də real zərər vura bilər. Onda motivlər, yoxsa nəticələr cəzalandırılmalıdır? Smit cavab verir ki, biz insan qəlbini görə bilmərik: əgər yalnız pis motivləri cəzalandırsaq, heç kəs Ģübhədən qurtulmuĢ olmazdı. Amma yenə təbiət bizi daha qəti həll variantına aparır: biz yalnız o hərəkətləri cəzalandırırıq ki, çox zərərli və ya nəzərdə tutulmuĢ olur.
Cəmiyyətin yaĢaması üçün onun fərdi üzvlərinin bir-birinə zərər vurmasının qarĢısını alan qaydalar olmalıdır. Smitin Ģərh etdiyi kimi, cəmiyyət üçün oğru və qatillərin də mövcud olması mümkündür, ancaq o həddə ki, onlar bir-birindən oğurlamaqdan və bir-birini öldürməkdən imtina edirlər. Bu o qaydalardır ki, biz ədalət adlandırırıq. Əgər insanlar yaxĢı rəftara nail olmaq və ya yanlıĢ hərəkətdən geri qayıtmaq üçün baĢqalarına kömək etmirlərsə, biz onları mərhəmətsiz və ya nankor adlandıra bilərik. Amma biz adamları
bilərik ki, onlar zərərə real və ya düĢünülmüĢ hərəkətlərdir. Biz yalnız onları məcbur edirik ki, ədalət qanunlarına tabe olsunlar, çünki əks halda cəmiyyət yaĢaya bilməzdi. Ədalət yaxĢılığı artırmaq üçün deyil, zərərin qarĢısını almaq üçündür. Məsələn, biz insanlara baĢqalarından nəsə oğurlamağa icazə vermirik, sadəcə ona görə ki, bu daha çox onların özünə xeyir ola bilər. Hər kəs öz maraqlarının baĢqalarından daha mühüm olduğunu düĢünməyə üstünlük verdiyinə görə, əgər biz oğurluğa icazə versəydik, hamımız baĢqalarının sonsuz qarətlərinə məruz qalardıq. Ədalət odur ki, cəmiyyət özünü zərərdən müdafiə edir və əhəmiy- yətlidir ki, təbiət bizə onun qorunub saxlanması üçün güclü instinktlər verib. Bizim ədalətsizliyi qəbul etməməyimiz elə güclüdür ki, bu, onun günahkarı olan adamlarda dərin utanc və peĢmanlıq hissi doğurur.
Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|