Abdulla Qahhor

HAR BOSHDA BIR SAVDO
Naimjon boshliq elchilar Marg‘uba bilan qilinadigan
munozaraning natijasi haqida yoshlar tashkilotining kotibi
Rahimjonga ma’ruza qilishdi. Rahimjon bir kampirga qarshi
tig‘ tortib borgan uch bahodirning qilichi sinib, qalqoni
teshilganiga xo‘p kuldi, bu ish bilan shaxsan o‘zi shug‘ul-
lanmoqchi bo‘ldi.
Uning ko‘ziga bu ish og‘zining yeli bilan bitadiganday
ko‘ringan edi, biroq tobora qizishib bir hafta mashg‘ul bo‘lga-
nidan keyin ish uzoqqa cho‘zilishiga ko‘zi yetib qoldi. Ma’lum
bo‘lishicha, Marg‘uba o‘zini Anvarga vasiy qilib Murod Alidan
notariusning muhri bilan qog‘oz yozdirib olgan ekan. Rahim-
jon gaplashgan, murojaat qilgan, talab etgan, so‘ragan odam-
larning hammasi nuqul qonundan gapirar, ma’lum bo‘lishicha,
bu ishni hal qiladigan kishi Marg‘ubaning qo‘lidagi qog‘ozni
qalqon qilib olsa, bu qalqonni hech narsa teshib o‘tolmas
ekan. Bu orada Rahimjon Anvarga loaqal yotoq va stipendiya
olib berishga ham urindi. Biroq bunda ham hech narsa teshib
o‘tolmaydigan qalqonga duch keldi: qoidada «Talabaning
uy-joyi bo‘lsa yotoq, oilasi o‘ziga to‘q bo‘lsa stipendiya beril-
maydi», deyilgan, uning biron chekkasiga, «Talaba yetim

---

41
qolsa, biron sabab bilan uyida turolmasa stipendiya va yotoq
berilsin», deb yozib qo‘yilgan emas. Rahimjon bo‘g‘ilgan
paytlarida: «Kotib bo‘la turib o‘zing qonun-qoidani
buzasanmi?» degan ta’nalar ham eshitdi.
Muhayyo Naimjondan ishning oqibatini eshitib yig‘ladi,
biroq Anvarga yordam qilish qo‘lidan kelmas, va’da qilgan
odamlar unga qachon uy, ish topib berishlarini dadasidan
so‘ragani istihola qilar edi. Anvar yana bir hafta Hakimjon
bergan biroz pulni yeb, yotoqxonada o‘rtoqlari bilan yotib
yurdi. Xayriyat, bu orada pensiya chiqib qoldi-yu darmon
bo‘ldi. Shundan keyin uning ishi yurishib ketdi: uy va’da qilgan
o‘qituvchi kichkina, qorong‘iroq bo‘lsa ham alohida uyini
bo‘shatib jihozlab berdi. Bu uy Anvarga shuncha yoqdiki,
fikr-yodi Muhayyoga ko‘rsatishda bo‘lib qoldi, biroq shuncha
qistadi, Muhayyo kelgani unamadi, nuqul kular edi. Ish va’da
qilgan o‘qituvchi shu hafta ichi ish ham topib berdi. Avtoklubda
mexanikka yordamchi kerak ekan. Anvar avtomobilga xiylagina
ishqiboz bo‘lgani uchun bu ishga darrov kirdi.
Oqsoq mexanik cholning yordamchisi ishdan bo‘shab
ketganiga yaqin bir hafta bo‘lib, og‘ir ishlar to‘planib qolgan,
bundan tashqari chetdan ham ish kelib turar ekan. Anvar
avtomobilning ostiga kirib chol burolmagan gaykalarni burar,
ko‘tarolmagan qismlarni ko‘tarar, tushirar, qanchadan-qancha
g‘ildiraklarni olar, qo‘yar, damlar, ishning zo‘rligi va ovqatning
tayini bo‘lmagani uchun kechga tomon sulayib qolgunday
bo‘lar edi. Chol uni yaxshi ko‘rib qoldi, chetdan keladigan
ishdan tushadigan chaqadan ba’zan bir so‘m-yarim so‘m
beradigan bo‘ldi.
Bir kuni bet-qo‘li qora, horigan, terga pishgan Anvar
kechroq buzuq avtobusning soyasida maykachan non bilan
pomidor yeb o‘tirgan edi, darvozada tuguncha ko‘targan
Muhayyo paydo bo‘ldi. Anvar Rohat bog‘chasida bo‘lib
o‘tgan mojarodan Muhayyoning ota-onasi xabar topgani-
topmaganini bilmas, shuning uchun tashvishlanib yurgan edi,
uzoqdan nazariga uning chehrasi g‘amgin ko‘rindi-da, shu
yerda turgan qog‘oz bilan yuz-qo‘lini naridan-beri artdi, ustki
ko‘ylagini kiydi. Bungacha Muhayyo uni ko‘rib qolib
chopqilladi, avtobusni aylanib o‘tdi. Ikkovi bir-biriga qarab
turib qoldi. Muhayyo jilmaydi, qo‘lidagi tugunchani ikki

---

42
qo‘llab unga uzatdi. Uning jilmayganini ko‘rib Anvarning
ko‘ngli joyiga tushdi, tugunchani olib qog‘oz dasturxondagi
pomidor bilan nonning yoniga qo‘ydi. Tugunchada osh bo‘lsa
kerak, issiqqina, hidi chiqib turar edi. Muhayyo uning
yemishini ko‘rib ko‘ngli buzilib ketdi.
– Muncha, g‘aribmisiz? – deb ko‘zi jiqqa yoshga to‘ldi.
Muhayyo shundoq deb ko‘ziga yosh olmasdan burun yeb
o‘tirgan ovqati g‘aribona ekani xayoliga ham kelmagan Anvar-
ning birdan xo‘rligi kelib, tomog‘iga bir nima tiqildi, yig‘i
xuruj qildi, buni bildirmaslik uchun yuzini teskari o‘girish
yoxud ko‘zini berkitish noqulay bo‘lgani sababli minnatdor-
chilik ma’nosida Muhayyoni quchoqlab, yelkasiga boshini
qo‘ydi, tez-tez kiprik qoqib yoshini yutdi. Muhayyoning
yig‘laganini payqab baralla yig‘lab yubordi. Ikkovi bir-birini
yupatmoqchi bo‘lgan sayin yig‘i xuruj qilib kelardi.
Ikkovi xo‘p yig‘ladi.
Mashina yog‘layotgan oqsoq chol bularni kuzatib turgan
ekan, chuqur xo‘rsinib:
– Ishq balodir, ishq balodir,
Oshiq kishilar g‘amga mubtalodir, –
dedi-yu avtomobilning ostiga kirib ketdi.
Muhayyo Anvarning hol-ahvolini, ishini so‘radi, ishidan
g‘oyat rozi ekanini bilib xotirjam bo‘ldi-yu uzoq o‘tirmay ketdi.
Shundan keyin Muhayyo o‘tgan-ketganida klubga kirib
Anvarning holidan xabar oladigan, ba’zan maxsus kelib birpas
gaplashib o‘tirib ketadigan bo‘ldi. Muhayyo kelganda oqsoq
chol Anvarga javob berib, har qanday og‘ir ish bo‘lsa ham
o‘zi qilar, bular goh buzuq avtobusning soyasida, ba’zan
uning ichida gaplashib o‘tirishar edi.
Hakimjon o‘n ikki kunlik dam olish uyiga boradigan bo‘ldi.
Shu munosabat bilan uyga uning yor-do‘stlari yig‘ildi –
ziyofatdan keyin Muborakxonim charchab cho‘zildi va uxlab
qoldi. Muhayyo dasturxonni yig‘ishtirib, idish-tovoqni yuv-
gandan keyin bir qarichdan mo‘lroq qazi, biroz yaxna go‘sht,
somsa, meva-chevani dasturxonga tugib Anvarni ko‘rgani
bordi.
Anvar qorni och bo‘lsa kerak, dasturxonni Muhayyoning
qo‘lidan olib uni buzuq avtobusga boshladi, dasturxonni

---

43
darrov ochdi, ovqat ko‘pligini ko‘rib, Muhayyoning ijozati
bilan ustasi oqsoq cholni chaqirdi. Chol bir choynak choy
ko‘tarib kirdi va ikkovini olqab o‘tirdi, Muhayyo manzirat
qilgandan keyin ikki barmog‘i bilan bitta somsani olib og‘ziga
soldi-da, uzoq chaynadi, huzur qilib yutdi, ta’mini olib bosh
chayqadi.
– Bay-bay-bay, bunaqa somsani yemaganimga necha yil
bo‘ldi ekan? Yo‘q, umrimda yegan emasman!
– Kampiringiz pazanda emasmilar? – dedi Muhayyo.
– Kampirim mening uchun uzatgan oyog‘ini yig‘maydi.
Oramizda mehr-muhabbat yo‘q! Qachon o‘ladi-yu, ko‘zini
cho‘qiyman, deb quzg‘unday tepamda aylanadi. Kichikroq
hovlim, kassada biroz pulim bor.
– Qariganda muhabbat qoladimi! – dedi Anvar kulib.
– Yo‘q, o‘g‘lim, aksincha, aslida muhabbat bo‘lsa qari-
likda yetiladi. Ayb o‘zimda: yoshlik – beboshlik, deb chit-
takday shoxdan shoxga sakray beribman, qo‘nimni bilmabman,
bir vaqt ko‘zimni ochib qarasam oltita xotin olib qo‘yibman.
Bu – yettinchisi! Bularning biri to menga mehr qo‘yguncha
qo‘yib yuborib boshqasini olibman. Bu xotinlardan uchta
farzand ko‘rganman, hammasi barhayot, lekin hech birining
menga mehri yo‘q; avvalo mendan yiroqda o‘sgan, undan
keyin hammasining ham onasi meni yomonlagan. Endi ham-
ma xotinlarim, bolalarimning qarg‘ishi tegib, shuning qo‘liga
qarab qoldim. Busiz ham bo‘lmaydi: boshim yostiqqa tek-
kanda loaqal tezroq tuzalib ishga chiqsin, pul topib kelsin
degan muddaoda bir piyola suv berar-ku; o‘lsam odamlar
bexabar qolib, o‘ligim uyning o‘rtasida ko‘karib yotmas-ku!
Mening o‘tgan umrim bir ibrat, pensiyaga chiqsam kitob
yozaman... Sizlarga havasim keladi. Qaysi kuni ikkoving
quchoqlashib yig‘laganda avtobusning tagiga kirib men ham
yig‘ladim! Sizlarning ko‘z yoshlaring chuchuk ko‘z yoshi,
mening ko‘z yoshlarim achchiq ko‘z yoshi. Men ham yoshli-
gimda chuchuk yosh to‘kkan bo‘lsam, qariganda achchiq
yosh to‘kmas edim... Endi men ishimga boray...
Chol o‘pkasini zo‘rg‘a tutib o‘rnidan turdi, inqillab-pishil-
lab tushib ketdi. Anvar bilan Muhayyo jim qolishdi.
– Qiziq, – dedi Anvar, – har boshda bir savdo, birov
yanglishadi, birovni birov yanglishtiradi, birov yurgani yo‘l

---

44
topolmaydi, birov bor yo‘ldan yurolmaydi... Esimda bor,
ayam meni alqamoqchi bo‘lsalar «boshing toshdan bo‘lsin»,
der edilar, haqiqatan, bu dunyoda odamning boshi toshdan
bo‘lishi kerak ekan. Biz asrimiz buyuk: insonning ko‘zi o‘tkir,
qulog‘i ding, qo‘li uzun, qadami katta, ya’ni har ishga qodir
deymiz-u, odam odamga yashagani shu qadar xalal beradi,
olamni shu qadar tor qilib yuboradiki, boshimni olib tog‘-u
toshlarga, uzoq yulduzlarga ketsam deyman!
Muhayyo hazillashib uning bilagidan mahkam ushladi.
– Meni tashlab, nomard, senga yo‘l bo‘lsin!
1
Ikkovi qotib-qotib kuldi.
– Yo‘q, Muhayyoxon, – dedi Anvar. – Sizni ham olib
ketaman! Hali men sizga aytganim yo‘q, men uchar avtomobil
ixtiro qilmoqchiman!
– Vertolyotmi? – dedi Muhayyo kulgi yoshini artib.
– Yo‘q, vertolyotning dahmazasi ko‘p: parrak kerak, benzin
kerak, buzilsa omon qolmaydi. Men oddiy «Volga»ni uchiraman.
Hamma narsa taxt, faqat bir narsaga qarab qolganman.
– Nima ekan?
– Jismlarning, jumladan, «Volga»ning ham og‘irligi nima
degan so‘z? Yerning tortish kuchi degan so‘zmi? Demak,
yerning tortish kuchini kesadigan bo‘yoq o‘ylab topilsa-yu,
shu bo‘yoq bilan bo‘yalsa tamom – «Volga» bolalarning
pufagiday osmonga qarab intilaveradi! Uning ichida o‘tirgan
odam derazadan qo‘lini chiqarib yelpig‘ich bilan uni xohlagan
tomoniga yurgizishi mumkin! Hamma gap mana shu bo‘yoqni
topishda!
Muhayyo kulaverib bukchayib qoldi.
– Faqat bo‘yoqqa qarab qolibsiz-da!.. Yo‘q, Anvarjon
aka, sizga yashagani xalal bergan, olamni ko‘zingizga tor
qilib ko‘rsatgan odamlar emas, bitta Marg‘uba ammangiz!
Bitta ammangizdan qochish uchun uchar avtomobil ixtiro
qilishning hojati bormikin?
– Nega bitta ammam bo‘lar ekan, urf-odatimiz-chi?
Uchar avtomobil qochish uchun kerak, bo‘lmasa, Rahimjon
aytmoqchi, odamni xo‘rlaydigan, odamning nafasini bo‘g‘a-
digan urf-odatlarimizni bombardimon qilish uchun kerak!
1
Qo‘shiqdan satr.

---

45
Jek Londonning xayoliy bir hikoyasi bor edi shekilli, – dedi
Anvar. – Hikoya qahramoni xayoliy yo‘llar bilan Amerikada
kapitalizmni yiqitib, o‘rniga boshqa tuzumni quradi. Lekin
Amerika xalqi o‘shanaqa xayoliy qurollarni o‘ylab topguncha
boshqa bir xalq oddiy miltiq bilan kurashib kapitalizmni yiqitdi.
Biz ham shu yo‘ldan borib, avtomobilni uchar qiladigan
bo‘yoq topilmaguncha ro‘para kelgan oddiy tayoqni ko‘tarib
jangga kirishimiz osonroq!
– Qani o‘sha oddiy tayoq? – dedi Muhayyo.
Anvar uning qo‘lini ushladi.
– Jasorat!
Muhayyo qip-qizarib yerga qaradi.
– Mening qo‘limdan nima keladi...
– Qo‘lingizdan hech narsa kelmaydimi? Hech narsa kerak
emas, menga faqat xalal bermasangiz bo‘ldi! Marg‘uba
ammam mendan kechib yuborishi mumkin, bu juda ham
katta musibat emas! Lekin sizning ota-onangiz sizdan ke-
chishmaydi, qo‘rqmang!
Muhayyo hamon yerga qaraganicha eshitilar-eshitilmas dedi:
– Dadam durustlar, ayam eskicharoq...
Muhayyo qorong‘i tushib, teraklar orasidan zo‘riqqanday
ko‘kimtir qizil oy ko‘tarilganda ketgani qo‘zg‘aldi. Anvar uni
xilvat, oydinda olachalpoq yo‘laklardan uyiga eltib qo‘ydi. Ular
ko‘chaning bu yuzidagi kattakon qayrag‘och tagida to‘xtashdi.
Muhayyo xayrlashgani qo‘l berdi. Anvar uning qo‘lini qattiq
qisib o‘ziga tortdi, Muhayyo yaqinroq kelib ikkinchi qo‘lini
uning ko‘kragiga qo‘ydi. Anvar o‘tgan safar yuzidan o‘pgani
intilganida Muhayyo xafa bo‘laman degani uchun yana qo‘lidan
o‘pdi, qayta-qayta o‘pib yuziga surkadi. Muhayyo bu safar qo‘lini
tortib olmadi, lekin xavotir olib ko‘chaning u yuziga qaradi.
Eshik oldida onasi qop-qora haykalday bo‘lib turar edi. Muhayyo
«voy o‘lay!» deganicha yo‘lkani qiyalab, onasining ro‘parasidan
ko‘chaning u yuziga o‘tdi.