Abdulla Qahhor

KO‘K PASHSHA
Muhayyo Anvarni qayerdan qidirishni bilmas edi: uyiga
borib bo‘lmaydi, fakultetda mashg‘ulot yo‘q. U o‘ylab-o‘ylab
fakultet pochta taxtasida xat qoldirishdan boshqa iloj topol-
madi-da, shu maqsad bilan ketayotganida nima xayolga borib
Anvarning ko‘chasidan yurdi: ko‘chani ikkiga bo‘lgan xiyo-
bondan o‘tganida muyulishdagi pivoxona oldidagi ariq bo‘yida
cho‘qqayib o‘tirgan Javlonni ko‘rib qoldi. Javlon egnida sariq
mayka, nos rang galife shim, tepakal qip-qizil boshini yaltiratib
pivo ichib o‘tirar edi. Muhayyo negadir Anvarni shu atrofdan
qidirib u yoq-bu yoqqa ko‘z tashlab o‘tib borayotganida
Javlon uni ko‘rib qoldi. U qo‘lidagi pivoning ko‘pigini puflab
tashladi-da, naridan-beri ichdi, og‘zini bilagi bilan artib,
oyog‘idagi kattakon kalishini shaloplatganicha Muhayyoga
tomon yugurdi, kelib so‘rashdi, qo‘lini qo‘yib yubormasdan
qayta-qayta uzr so‘radi.Uning qip-qizil, yaltiroq boshini
mayda ter bosgan, qisilgan ko‘zlarining ikki burchi oq-sariq,
o‘zidan dimiqqan xom teri hidi kelar edi. Muhayyo uning
qisilgan ko‘zlari, anqib turgan hididan jirkanib, gapni cho‘z-
maslik uchun nega uzr so‘rayotganiga ham qiziqmadi. Anvarni
so‘radi. Javlon uning Anvarni yo‘qlaganidan xursand bo‘lgan-
day bir harakat bilan «Anvar shu yerda! Uch sekund!» dedi-
da, yana oyog‘idagi kalishini shaloplatib lo‘killaganicha borib,
ariq bo‘yidagi butaga ilib qo‘ygan ustki katak ko‘ylagini kiydi,
Muhayyoni ta’zim bilan pivoxonaning orqasidagi qizil darvo-
zaga boshladi. Muhayyo Anvarning shu yerda ekaniga suyunib,
Javlonning ketidan ergashdi.
Ikkovi yoz bo‘lishiga qaramay, balchiq hidi anqib turgan
hovlida qalashib, sochilib yotgan yashiklar, yumalab yotgan
bochkalarni oralab o‘tib, oldi dasmolqovoq bilan to‘silgan
pachoq ayvonchaga kirishdi. Javlon ro‘paradagi oynali eshikni
ochdi, chetlatib Muhayyoga yo‘l berdi. Muhayyo ichkariga
qadam qo‘yishi bilan g‘ira-shira hujraning dim-chirigan
havosidan ko‘ngli ozib ketdi. Hujraga faqat eshik oynasidan
yorug‘ tushar, derazasi yo‘q edi. Javlon hujraning to‘ridagi
kattakon sandiqqa qop yozib Muhayyoni o‘tirishga taklif
qilarkan, «Uch sekund!» deb chiqib ketdi. Muhayyo ko‘zi
qorong‘ilikka ko‘nikkandan keyin u yoq-bu yoqqa qaradi.

---

26
Bu yer birov turadigan hujradan ko‘ra ko‘proq qaznoqqa
o‘xshar edi: bir chekkada tosh-tarozi, faner va tunuka quti,
qutichalar: to‘la yarim qog‘oz xaltalar, devorda arra,
o‘rog‘liq sim...
Muhayyo yuragi hovliqib, yugurib tashqariga otildi va
ayvonchadan chiqayotganida Javlonga yo‘liqdi. Uning bir qo‘lida
gazetaga o‘rog‘liq bir nima, ikkinchi qo‘lida bir shisha vino.
– Xo‘sh? – dedi shoshib.
– Qani Anvarjon?
Javlon uning yo‘lini to‘sdi.
– Hozir keladi, dedim-ku! Uch sekund!
Muhayyo uning yonidan o‘tmoqchi bo‘ldi.
– Ko‘chada kutaman.
Javlon yalindi:
– Birpas o‘tiring! Hozir aytib kelaman! Odamning sazasini
o‘ldirmang...
Muhayyo uning ikkala qo‘li bandligidan foydalanib zo‘r
bilan o‘tib ketgan edi, Javlon qo‘lidagi gazetaga o‘rog‘liq
narsani tashlab, uning bilagidan ushladi.
– Sizga gapim bor. Uzr so‘ragani sizni qidirib topolmay
yurgan edim. Marg‘uba sizga beadabchilik qilibdi, o‘lasi qilib
urdim. Bu xususda sizdan hali qarzdor ekanimni bildirishim
kerak! Birpas o‘tiring!– dedi va bir tomonga qarab qichqirdi:–
Anvarjon!
– Kerakmas, kirmayman! – dedi Muhayyo va jo‘namoq-
chi bo‘lgan edi, Javlon nima balo qildi-yu uning bir poy
tuflisini yechib oldi.
– Siz shundoq kiring, men Anvarni olib kelaman!
Muhayyo tuflisiga qo‘l uzatdi.
– Rahmat, ovora bo‘lmay qo‘ya qoling! Ishingizdan
qolmang...
Javlon tirjaydi:
– Men ishni ko‘p qilganman, davlatga mehnatim singgan,
endi dam olishim kerak! Haqqim bor!..
Javlon Muhayyo to‘g‘risida Marg‘ubaning aytgan so‘z-
laridan, qo‘ni-qo‘shnilarga shaqillashidan «Muhayyo erkak
kishini qo‘lini ushlasa yubkasi tushib ketadi», degan xulosaga
kelgan edi. Muhayyo uning beiboligini ko‘rib qo‘rqib ketdi.
– Qoching, hozir dod deyman!

---

27
Javlon shivirladi:
– Anvar yosh bola-ku, qadringizga yetadigan odam bilan
gaplashsangiz-chi! Bitta-ikkita ko‘ylak olib berish qo‘lidan
keladigan odam bilan gaplashing!..
Muhayyo qip-qizarib ketdi va ikkala yuzini ushladi.
– Voy!.. Onangizga ko‘ylakni birovlar olib berarmidi?
Nega hamma xotinga bir ko‘z bilan qaraysiz!..
Javlon tirjayib bo‘ynini qashladi.
– Go‘ristonda ham sizni shu ko‘ylakda ko‘rgan edim,
boshqa ko‘ylagingiz yo‘qmikan debman...
– Go‘ristonda ko‘rganingizda boshqa ko‘ylakda edim, –
dedi Muhayyo tuflisiga qo‘l uzatib, – men boshingizning
sirti shunaqa silliq, pashsha qo‘nsa toyilib tushadi desam,
ichi ham shunaqa, hech narsa turmaydiganga o‘xshaydi!
Javlon boshdan gapirgan kishini jinidan battar yomon
ko‘rar edi, qizarib ketdi, dam o‘tmay g‘azabi keldi.
– Men sizga nima dedim, nihoyati, ko‘ylak olib beray
debman! Muncha sassiq xotin ekansiz! Eringiz shuning uchun
haydab yuborgan ekan-da! – dedi va bunga ham qanoat
qilmay uni masxara qildi. – Shunaqa deng, boshing kal,
senga tegmayman deng?!
Muhayyo ham kalaka ohangida dedi:
– Tegsam olarmidingiz?
– Olar edim! – dedi Javlon va yana nimadir demoqchi
bo‘lgan edi, Muhayyo so‘zini bo‘ldi:
– Ko‘k pashsha o‘likka qo‘nguchi edi, men tirikman-ku!
Javlon tuflini qulochkash qilib uloqtirdi.
– Olsam ham Afg‘onistonga olib borib xotin qilar edim,
bilasanmi, har kuni bittadan qovurg‘angni sindirib, sug‘urib
tashlar edim!
Muhayyo tuflisini kiygani hakkalab borar ekan, to‘xtab
orqasiga qarab kuldi:
– Afg‘onistonda ko‘rishgunimizcha xayr! – dedi va tufli-
sini kiyib yugurganicha chiqib ketdi.
YOSUMAN
Muhayyo Anvarning fakultetiga bordi, pochta taxtasida
unga xat qoldirdi-da, Javlonning bezoriligini aytib ko‘nglini

---

28
bo‘shatish uchun hovliga oshiqdi, biroq onasining xushhol
chehrasini ko‘rib kayfini buzgisi kelmadi, indamay qo‘ya qoldi.
Muborakxonim qilmishidan hamon xijolat bo‘lib, undan gap
so‘ragani ham botinolmadi, o‘zi indamaganidan keyin
«Ko‘rishmagan bo‘lsa kerak», deb qo‘ya qoldi.
Anvar Muhayyoning xatini oldi, yakshanba kuni ertalab
choydan keyin galstugini siqib bog‘lab chiqib ketayotgan edi,
Marg‘uba birdan «Qayoqqa?» deb qoldi. Anvar garang bo‘lib
biron vaj aytgani so‘z topolmay iziga qaytdi, birpasdan keyin
o‘z bo‘lmasining derazasidan tushib ketdi.
Muhayyo shaharning narigi chekkasidagi «Rohat bog‘-
chasi»ning kiraverishida kutib turar edi. Anvarni uzoqdan
ko‘rib qiyshayganicha unga qarshi yurdi. Anvar yosh boladay
irg‘ishlab-irg‘ishlab chopdi, yetib kelguncha sabri chidamay
kotib Rahimjonning gapini, va’dasini yo‘l-yo‘lakay aytdi, yetib
kelganida Muhayyoni quchoqlab olayozdi. Muhayyo o‘zini
tortgan edi, kichkina ariqchadan o‘tkazib qo‘yish bahonasi
bilan tirsagidan ushladi, ariqdan o‘tilgandan keyin ham qo‘yib
yubormadi. Muhayyo birov ko‘rib qolishidan hadiksirab atrofga
ko‘z qirini tashladi, lekin qo‘lini tortib olmadi.
Anvar yoshlar tashkilotida bo‘lgan gapni kechgacha gapirib
ham tugatolmasman, deb o‘ylagan edi, biroq butun tafsiloti
bilan gapirganida ham bir necha daqiqadan oshmadi.
Muborakxonimning muomalasi to‘g‘risida esa gapirishni lozim
ko‘rmadi. Muhayyo bu haqda uzr so‘ramoqchi bo‘lib gap
boshlagan edi, Anvar tiqilib, qornini ushlab, qotib-qotib
kuldi. Uning uchun bu hodisa, aftidan, yosh bolaning shaftoli
o‘g‘irlikka tushib quvg‘in yeganiday bir gap edi. Shunday
bo‘lsa ham Muhayyo onasining o‘z qilmishidan xijolatda
ekanini aytdi. Anvar bunga javoban negadir «rahmat» dedi.
Shu bilan bu gap ham tamom bo‘ldi. Muhayyo Javlon haqidagi
gapni og‘ziga olgani jirkandi. Uning Anvarga tikilib turgan
ko‘zlarida: «Bu qabih manzarani men ko‘rdim, senga eshitishni
ham ravo ko‘rmayman», degan bir ma’no yotar edi. Muhayyo
to‘xtadi. Anvar uning to‘xtashini «endi uy-uylikka» deb
tushundi-da, shoshib, «Yana birpas yuraylik, aytadigan gapim
ko‘p edi, esimdan chiqib qoldi», dedi.
Muhayyo rad javobini bermoqchi edi, uning javdirab
turgan ko‘zlariga qarab og‘zi bormadi-da, shivirlab nolidi:

---

29
– Yana birov ko‘rib qoladi, yana baloga qolamiz.
Anvar xavotir olib atrofga ko‘z tashlasa ham sipohgar-
chilikni qo‘ldan bermadi:
– Birov emas, hozir ammamning o‘zi ko‘rib qolsa ham
pisand emas! – dedi, keyin xunob bo‘ldi: – Nima uchun
men Muattarni olishim kerak? Men Javlonning o‘gay qizi
Muattarni olishim kerak emish! Ota-onamning vasiyati shu
emish! Holbuki, onam qazo qilganlarida Muattar bog‘cha
yoshida edi. Dadamning ko‘nglida shundog‘ gap bo‘lsa loaqal
ishora qilar edilar!
Muhayyo bu haqda hech narsa demadi. Ikkovi parkning
xilvat xiyobonlarini uzoq kezishdi. Muhayyo Anvarning yana
Muattar to‘g‘risida gapirishini, unga o‘zining ko‘nglini yana
ham aniqroq aytishini istadi shekilli, maslahat tarzida dedi:
– Ota-onangiz vasiyat qilmagan taqdirda ham ammangiz
sizga yomonlikni ravo ko‘rmasa kerak-ku, nega o‘sha qizni
olmaysiz!
Anvar bu gapni undan kutmagani uchun tajang bo‘lib
chakkasini qashidi.
– Chunki yaxshi ko‘rmayman! Chunki ko‘nglimning
ko‘chasidan ham o‘tgan emas! Chunki men uni bilmayman!
U ham menga tegmoqchi emas!
Bitta-bitta qadam tashlab biroz jim yurishgandan keyin
Muhayyo so‘z mavzuyini o‘zgartirish uchun dedi:
– Qavm-qarindoshlaringiz, yor-do‘stlaringiz sizni yo‘q-
lamay qo‘yishdimi?
Anvar xo‘rsindi.
– Mening yoshimda menga o‘xshab erka o‘sgan bola
yor-do‘st emas, tengqurlaridan o‘rtoq orttirar ekan, xolos.
O‘rtoq faqat o‘ynagani yaxshi!
– Yo‘q, Anvarjon, qars ikki qo‘ldan chiqadi. Erka o‘sgan-
man deyapsiz, ehtimol o‘rtoqlaringizga siz ham faqat o‘rtoq
bo‘lgandirsiz. Ota-onasi erka o‘stirgan bola ko‘pincha xudbin
bo‘ladi... Qavm-qarindoshlaringiz ham yo‘qlashmaydimi?
Anvar anchadan keyin javob berdi:
– Yo‘qlab turishadi, yig‘ilish kerak bo‘lganda yig‘ilishadi,
yig‘lash kerak bo‘lganda yig‘lashadi, menga taskin-tasalli
berishadi. Bilasizmi, bir-biriga o‘xshagan, bir-biridan sovuq
quyma gaplarni eshitgani yuragim bezillaydi. Bironta odam-

---

30
ning qalb so‘zini, bironta odamning issiq nafasini sezmayman!
Bunaqa yetimlik, bunaqa kimsasizlikni hech kimning boshiga
solmasin! Marg‘uba ammam qiziq, menga tasalli bergan
bo‘lib: «Hammaning ham ota-onasi o‘ladi», deydi! Uning
eri Javlon amakim undan ham oshiradi: «Ich shu alamlarga!»
deb menga nuqul vino tutadi!.. Gamlet aytmoqchi, yo rabbim,
odam odamga bunchalik muhtoj bo‘lar ekan-ku!..
Anvar yana kimsasizligidan, nazarida oralaridan mehr-
oqibat ko‘tarilib borayotganidan nolidi, yana ammasining
Muattar to‘g‘risidagi gaplaridan xunob bo‘ldi. Muhayyo gap
aylanib: «Afsuski erga tegib chiqqan ekansan, yo‘qsa seni
olar edim», degan mazmunga yaqinlashuvidan qo‘rqib, endi
ketaylik, demoqchi bo‘lib to‘xtadi, lekin uni tashlab ketgani
ko‘ngli bo‘lmadi-yu, kinoga taklif qildi.
Kino bu yerdan yuz qadamcha narida bo‘lib, kunduzgi
seans yaqin orada boshlanishidan radio xabar berib turar edi.
Anvar bilet oldi, eshik oldida chetlanib Muhayyoga yo‘l berdi.
Shu choq shang‘illagan bir tovush chiqdi-yu, Muhayyo munkib
ketdi. Anvar shundoq qarasa, yonida tirik murdaday bo‘lib,
hansirab Marg‘uba turibdi, u shovqin solib yana Muhayyoga
hamla qildi. Anvar uni orqa yoqasidan ushlab uloqtirib
tashladi-da, Muhayyoni quchog‘iga olib chetga olib chiqdi.
Marg‘uba nuqul: «Bu olqindi qiz olmagan yigitning boshini
aylantirib yuribdi!» deb dodlar, yulgani goh Muhayyoga hamla
qilar edi, goh Anvarga. Odam yig‘ildi, xonatlas ko‘ylak kiygan
semiz bir xotin lapanglaganicha Muhayyoga yaqin borib: «O‘l
bu kuningdan! Senga o‘xshaganlarning qorasi yuqib, o‘qigan
qizlarning hammasi haromga o‘xshab qoldi!» – dedi. Boshqa
bir ayol shovqin solib, uni itarib tashladi. Semiz xotin yiqilib,
oyoqlari ko‘tarilib ketdi. G‘ovur kuchaydi.
Militsiya serjanti keldi. Marg‘uba halloslaganicha uning
oldiga bordi va bu yerda sodir bo‘lgan zo‘r jinoyatdan jabr
ko‘rgan kimsaday arz boshladi, jabr ko‘rgan Anvarni yoqlagan
bo‘lib, Muhayyoning sha’niga xotin kishining og‘zidan chiqishi
mumkin bo‘lmagan gaplarni aytdi. Muhayyo yuzini ikki qo‘li
bilan changallab yig‘lar, ingrar, to‘lg‘anar edi. Anvar uni
bag‘riga bosib jonini berguday bo‘lar edi, nihoyat, bor tovushi
bilan qichqirdi:

---

31
– O‘rtoq serjant! – Birdan g‘ovur bosildi. – Yolg‘on! Bu
yosuman Muhayyoga tuhmat qilayotibdi! Muhayyo mening
xotinim! – dedi.
Hamma jimjit bo‘lib qoldi. Marg‘uba yuzini timdalab,
og‘zini katta ochganicha oyoq uzra turib hushidan ketdi.
Serjant xaloyiqni tarqatdi.
– Qani, o‘rtoqlar, kinodan qolmanglar, – dedi, keyin
Marg‘ubaga chest berdi. – Siz ham jo‘nang! Bular-ku er-
xotin ekan, siz nima qilib yuribsiz orada yosuman bo‘lib?
Marg‘uba boshidan tushib ketgan ko‘k ro‘molini yopindi,
sekin burildi, narida, xiyobonda bir-biriga suyanishib, bitta-
bitta qadam tashlab ketayotgan Anvar bilan Muhayyoga bir
qaradi-da, hozir borib bularni bir nima qiladiganday, shoshib
jo‘nab qoldi.
Muhayyo birozdan keyin o‘ziga keldi, ko‘z yoshidan ivib
ketgan ro‘molchasi bilan titrayotgan qo‘llarining kaftini ishqar
ekan, Anvarga mung‘ayib qarardi.
– Anvarjon aka, nega unaqa dedingiz?.. Nega xotinim
dedingiz! Lekin bu bilan meni shuncha odamning oldida
ammangizning oyog‘i ostidan tortib oldingiz, boshingizga
ko‘tardingiz! Rahmat! Endi uyga qanaqa borasiz?
Anvar ko‘kragini ko‘tarib mushtini tugdi.
– Boraveraman! Ammam bir nima desin-chi, haydayman!
Uyimizdan haydab yuboraman! – dedi, lekin Muhayyoni
uyiga pasqam ko‘chalardan, chakalakzordan o‘tadigan
so‘qmoqdan kuzatib qo‘ydi.
Ikkovi chakalakzorning chiqaverishida to‘xtadi. Muhayyo
xayrlashgani qo‘l berdi. Anvar uning qo‘lini mahkam ushlab
sekin o‘ziga tortdi. Muhayyo besaranjom bo‘lib:
– I-i-i, xafa bo‘laman!.. – dedi. – Men sizning bunaqa
qilishingizni bilsam chaqirmas edim, kelmas edim...
Anvar uning qo‘lini darrov qo‘yib yubordi.
– Kechirasiz... Men betingizdan bitta o‘pmoqchi edim,
to‘g‘rilikcha... Qo‘lingizdan o‘pishim ham mumkin! Mumkinmi?
Muhayyo bu sodda – beg‘ubor, ich-tashi bir bolaga havas
bilan qaradi, agar uyalmasa hozir o‘pgani bir emas, ikki yuzini
tutar, balki o‘zi ham o‘par edi. Uning jilmayib turganini
ko‘rib Anvar qo‘lini sekin oldi, xavotirlik bilan labiga tegizdi,
keyin qayta-qayta o‘pdi, yuziga surkamoqchi bo‘ldi. Muhayyo

---

32
qitig‘i kelganday qiqirlab qo‘lini tortib oldi, burilib ariqdan
hatladi-da, katta yo‘lga chiqib qo‘lini silkitdi, ikki qo‘lini
qanot qilib chopqillaganicha ketdi.
Anvar uyga qaytib kelganida ko‘cha eshigi berk edi,
taqillatganda rangi murda bo‘lib ketgan Marg‘uba eshikni
ochdi, ochmadi – uzun zanjirni zulfidan chiqarmasdan eshikni
qiyalatib qaradi-da, Anvarni ko‘rib, «Xotining bilan qo‘sh-
mozor bo‘l!» deb o‘shqirdi, eshikni qattiq yopib qulfladi,
tanbasini tiqdi va qattiq-qattiq qadam tashlab yiroqlashdi.
Anvar eshikni yana taqillatdi, uzoq taqillatdi, bo‘lmaganidan
keyin yondoriga tirmashib tomga chiqdi, tunukani taqillatdi.
Marg‘uba uyning eshigidan boshini chiqardi.
– Haddingdan oshma, bola, hozir militsiya chaqiraman!
Anvar tunukani taraqlatib tepdi.
– Men ham militsiya chaqiraman! Ota-onamdan qolgan
hovliga meni kirgizmaslikka nima haqqingiz bor? Haqqingiz
yo‘q! Ko‘chib keting! Hozir ko‘chib keting!
Marg‘ubaning joni halqumiga keldi. Yugurganicha chiqib
hovlidagi tosh bormi, g‘isht bormi, qo‘liga nima tushsa
Anvarga otaverdi. Anvar hammasini ilib olib hovliga tashladi,
so‘nggi yarimta g‘ishtni ilib olib «Bas!» deb jahl bilan uloq-
tirgan edi, g‘isht yerdan qapchib derazaga tegdi va oynani
sindirdi. Marg‘uba «Bezorining dastidan dod, militsiya,
qayoqdasan!» deb shovqin solib ko‘chaga yugurgan edi, Anvar
tomning orqa tomonidan tushib qochdi.
ANDISHA
Anvar shu kechani bir qarindoshinikida o‘tkazdi. Bundan
darak topgan Marg‘uba shahardagi hamma qarindoshlarga
uchrab «Anvar Rohat bog‘chasida meni urdi, ko‘chada yurgan
bir ityaloqni hammaning oldida «xotinim» dedi; tomga chiqib
menga tosh otdi», deb zor-zor yig‘ladi. Shundan keyin qarin-
doshlardan hech biri Anvarga ro‘yxush bermay, «Halitdan
shunaqa bo‘lsang, holingga voy», «Otang seni ammangga top-
shirib ketgan, go‘rida tinch yotsin», deb dashnom berib, nasihat
qilishdi. Anvar voqeani boshdan-oyoq aytib bermoqchi bo‘lsa,
so‘ziga hech kim quloq solmas edi. Anvarga yetim qolgani hech
qachon hozirgiday bilinmagan edi. Qani endi onasi yo otasi

---

33
bo‘lsa-yu, boshini ko‘kragiga qo‘yib ho‘ng-ho‘ng yig‘lasa! Loaqal
pichagina hasrat qilib yuragini bo‘shatgani kimi bor? Anvar bu
to‘g‘rida o‘ylaganida ko‘z oldiga yig‘idan qovoqlari shishib ketgan
Muhayyo kelar, lekin uning yonida uchi tutab turgan kosovni
ko‘tarib turgan Muborakxonim turar edi.
O‘sha kuni Rohat bog‘chasidan qaytishda hayajonni
yengib, bundan keyin qachon va qayerda ko‘rishish haqida
va’dalashish ikkovining ham esiga kelmabdi. Muhayyo juda
katta tashvishga qoldi. Marg‘uba Anvarni qanday qarshi olar
ekan? Ko‘chada shunday shallaqilik qilgan bu xotin uyda
Anvarni ne ko‘yga soldi ekan? Anvar «Ammamni hovlimizdan
haydayman», degan edi, janjal chiqqan bo‘lsa ana u piyanista
Javlon Anvarga ziyon-zahmat yetkazmadimikan?..
Muhayyo ikki marta uning fakultetiga bordi, borishda
ham, qaytishda ham Anvarlar ko‘chasidan yurdi, fakultet
pochta taxtasiga qo‘ygan xati hanuz turganini ko‘rib yig‘lardi.
Oradan uch kun o‘tgach hovliga institut yoshlar tashkilotidan
xat keldi. Xatda tashkilot kotibi Rahimjon Muhayyoni ertasi
soat o‘n birga chaqiribdi. Rahimjon odatda talabalarni shunaqa
chaqirib har to‘g‘rida suhbatlashib turar edi, shuning uchun
Muhayyo ko‘ngliga hech gap kelmasdan bordi va qabulxonada
Anvar o‘tirganini ko‘rib qo‘rqib ketdi: nahot Rahimjon o‘sha,
Rohat bog‘chasidagi voqea to‘g‘risida chaqirtirgan bo‘lsa.
Uning nimaga chaqirganini Anvar ham bilmas edi. Ikkovi hol-
ahvol so‘rashishgach, Anvar ammasi uyga kirgizmaganini,
darbadar bo‘lib yurganini Muhayyodan yashirdi.
Muhayyo o‘sha kuni ammasi qanday qarshi olganini so‘rab
ulgurmadi, kotiba qiz ikkovini kabinetga taklif qildi. Rahimjon
odatdagicha o‘rnidan ham turmadi, qovoq-tumshug‘ini solib
qog‘oz varaqlar ekan:
– Nima qilib yuribsizlar ko‘chalarda janjallashib? O‘ti-
ringlar! – dedi.
Anvar bilan Muhayyo bir-biriga qaradi. So‘zni Anvar
boshladi. Biri qo‘yib, biri oradagi munosabatni to‘la-to‘kis
gapirib berdi. Gap tamom bo‘lgandan keyin ikki oradagi
munosabat «to‘g‘rilikcha» ekaniga Rahimjonni ishontirish
uchun Muhayyo «O‘lay agar!» dedi.
– Siz nima deysiz, Anvarjon? – dedi Rahimjon.
– Men ham shu. To‘g‘rilikcha yurgan edik...

---

34
– Nega bo‘lmasa o‘shanda Muhayyoxonni «xotinim»
debsiz?
Anvar darhol javob berdi:
– Muhayyoxonni ammam hech og‘izga olib bo‘lmaydigan
gaplar bilan haqorat qildilar!
– Demak, Muhayyoxonni «xotinim» deyish bilan bu
haqoratlarga o‘zingizni tutib beribsiz-da?
Muhayyo yer ostidan Anvarga qarab qo‘ydi. Anvar jim-
jilog‘i bilan ko‘zining chekkasini artdi, aftidan, o‘sha haqo-
ratlar zahri hanuz tanidan ketmagan edi.
– Men o‘sha topda hech narsani o‘ylaganim yo‘q...
Rahimjon kulimsiradi.
– To‘g‘ri, o‘sha topda Muhayyoxondan boshqa hech
narsani o‘ylamagan bo‘lsangiz kerak!
Anvar qizarib ketdi. Rahimjon Muhayyoga yuzlandi.
– Siz-chi, siz nima deysiz? Anvarjon «xotinim» deganda
xafa bo‘lganingiz yo‘qmi?
Muhayyo ham qizarib yerga qaradi va eshitilar-eshitilmas
dedi:
– Nega xafa bo‘lar ekanman, shunday vaqtda, shunday
paytda shunaqa deb, o‘zingiz aytmoqchi, haqoratlarga
o‘zlarini tutib beradilar-u...– uning o‘pkasi to‘ldi, – o‘la-
o‘lgunimcha esimdan chiqadimi...
Rahimjon yolg‘ondan qovog‘ini solib so‘radi:
– Shunda farishtalar omin degan bo‘lsa-chi?
Muhayyoga bu gap kalaka bo‘lib tuyuldi shekilli, rangi
bo‘zarib kotibga ayiq qarash qildi, lekin uning yuzida zarracha
ham bunday ifoda yo‘qligini ko‘rib darrov o‘ziga keldi, lekin
shundoq bo‘lsa ham, ehtiyotdan o‘pkalagan bo‘ldi:
– Nima qilasiz shunaqa gaplarni gapirib...
Rahimjon uning yuziga qaradi va kulimsirab so‘radi:
– Bunaqa gaplar to‘g‘ri kelmaydimi?
Muhayyoning achchig‘i keldi.
– G‘alati gapni gapirasiz-a!.. Bilib turib...
– Nimani bilib turib? – dedi Rahimjon.
Muhayyo labi pirpirab, onasining ta’birini ishlatdi:
– Menga it tekkan-ku...
Rahimjonning jahli chiqdi.

---

35
– O‘zingizga munosib ibora topolmadingizmi? Loaqal
«turmush ko‘rganman, andisha qilaman», desangiz-chi!
– Albatta, andisha qilaman, – dedi Muhayyo yerga qarab.
– Andisha deydigan bo‘lsangiz Anvarjon qilsa bo‘lar edi,
biroq hech qanaqa andishaga bormapti.To‘g‘ri qilipti. Bunaqa
andisha Marg‘ubadan chiqadi. Biz ham shunaqa andishaga
boradigan bo‘lsak, demak, Marg‘uba haq ekan-da! Nima,
siz oyoq-qo‘li yulib tashlangan qo‘g‘irchoqmisiz?
Muhayyo titrayotgan qo‘li bilan sochini tuzatib eshitilar-
eshitilmas dedi:
– Marg‘uba xolaga o‘xshagan odamlar kammi...
– Bilaman! – dedi Rahimjon. – Million! Bu andisha
bizning taomilimiz! Bu odamni xo‘rlaydigan bundan ham
yomonroq taomillarimiz ozmi?
Anvarga jon kirdi.
– Dastlab shu to‘g‘rida gapirganingizda, Marg‘uba am-
mamning jag‘ini tiyamiz degan edingiz...
– Tiyamiz! – dedi Rahimjon. – Jag‘ini ko‘plashib tiyamiz,
lekin hozir undan ham zarurroq ish chiqib turibdi: ammangiz
o‘sha kundan beri sizni uyingizga kirgizmayotgan emish-ku?
Muhayyo yalt etib Anvarga qaradi.
– Endi bundoq, – dedi Rahimjon suhbatni yakunlab, –
men bu ishni Naimjon boshliq uch kishiga topshirdim, ucho-
viga ishning mohiyatini, Marg‘uba qanaqa xotin ekanini
yaxshilab tushuntirdim. Ertadan keyin uchovi sizni uyingizga
eltib qo‘yadi.
Muhayyoning quti uchdi.
– Voy, Marg‘uba xolaning fe’li yomon, janjal chiqsa...
Eri piyanista, Anvar akamga biron ziyon-zahmat yetkaz-
masmikin?
– Anvar akangiz bizga omonat, omonatga xiyonat qilmay-
miz, – dedi Rahimjon va burnining uchini qashigan bo‘lib
tabassumini yashirdi.
Kabinetdan chiqilgach, Muhayyo zo‘r tashvish bilan so‘radi:
– Anvar aka, qayerda yotib yuribsiz?
– Yotoqda bir kun biri bilan, bir kun boshqasi bilan...
– Rahimjon akam odam yuborsalar ammangiz insofga
kelarmikin? Yo dadamga aytay, ulardan oldin borib ammangiz
bilan gaplashsinlarmi?

---

36
Anvar kuldi.
– Dadangizga og‘zingizdan chiqara ko‘rmang, ayangiz
kosov olib quvgan edilar, dadangiz bolta ko‘tarib qolmasinlar
tag‘in!
– Yo‘q, Anvar aka, ayam tushunmasdan o‘shanaqa qil-
ganlar... Dadam oyimga «Anvarjonni u oiladan qutqarib olish
kerak», degan emishlar.
Anvarning qalbiga bu gap iliqqina, yumshoqqina tegdi.
Anvarga bu gap ma’qul tushganini sezib Muhayyo
maktabga qarab yugurdi. Naimjonlar ertaga Marg‘ubaning
oldiga borishadigan bo‘lsa dadasi bugun, hozir borib Marg‘u-
baga aytadigan gapini aytishi, Naimjonlarning ishini oson
qilishi kerak edi.
Muhayyo maktabga bordi, dadasining oxirgi darsdan
chiqishini kutib o‘tirdi: umrida yolg‘on gapirmagan, ayyorlikka
ishi tushmagan bo‘lsa ham dadasiga yolg‘on gapirdi, maktab
kutubxonasiga kitob olgani kelganini aytdi. Uyga ketayotib yo‘lda
gapini uzoqdan aylantirib Anvarga burdi-da, uni «Marg‘uba
uyidan haydagan, bola bechora hozir darbadarlikda yurgan
emish», dedi va «Shunga men sabab bo‘ldim», deb ko‘ziga
yosh oldi. Anvarni Marg‘uba uydan haydaganidan Hakimjon
xabardor ekan, bu haqda maktab o‘qituvchilari orasida gap
bo‘lganini, birov unga vaqtinchalik bir xona berishga rozilik
bildirganini, yana birov uni ta’til kunlarida biron ishga joylab
qo‘yishga va’da berganini so‘zladi. Muhayyo suyunib ketdi va
maqsadini aytdi. Yoshlardan oldinroq, iloji bo‘lsa bugun
kechqurun Marg‘ubaga uchrashishni dadasidan iltimos qildi.
Hakimjon biroz jim qoldi, o‘yladi. Marg‘uba kim ekanini aytgani
og‘iz rostladi-yu aytmadi, buning o‘rniga «Marg‘ubaning ta’rifini
eshitganman, mening borishimdan, yoshlarning borishidan ham
hech ish chiqmaydi», deb qo‘ya qoldi.