A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
23
uzaqlaşdırılırdı.
Bu səbəbdən, elitadan tutmuş qara camaata qədər bütöv əhalinin nəzarəti altında olan böyükbəy fikrini sərbəst deyə bilən bəylə- rin,
xalq təmsilçilərinin
(toyquların) istəyinə uyğun hərəkət etməyə məc- bur idi. 38
Sonrakı mərhələdə ellik və el adlanan bodunlar birliyi artıq klassik anlamda dövlət quruluşu olub, əvvəlki qurumlardan köklü şəkildə fərqlə- nirdi. Elin başında hamının hörmət və itaət etdiyi qanuna (törə) əsasən, cəmiyət tərəfindən dəstəklənib,
müəyyən müddətə seçilən elbəyi
dururdu. Ağıllı vəzir olan bilginlərin daşıdığı bilgə titulu şərəfli sayıldığından bu ünvanı layiqli hökmdarlara da verirdilər. Dini məsələlərə başqam və ya qamata rəhbərlik edirdi. Elin dövlət atributlarından sayılan tuğ, yay, gerb səviyəli damğa, ordu və müəyyən çağlarda keçirilən toy qurumu, ağsaq- qallar məclisi olurdu. Elbəydən (kağandan) sonra müəyyən hakimiyət gö- rəvlisi və savaş vaxtı ordu hissələrinə başçılıq edən yabqu, şad, tarxan, eltəbər titullu dövlət adamları və ayquçi, elçi, tudun, inancu, buyuruq və sair ünvanlı dövlət məmurlarının varlığı el qurumunun xarakterik cəhə- tidir. Bu qurumda elbəyin xatunu yincu da dövlət işlərində iştirak edir, oğlu tegin bir boya və ya qoşuna rəhbər təyin olunanda ona şad ünvanı verilirdi. Dövlət törənlərində hər kəsin protokola uyğun öz yeri, hökmdarın hüzurunda sağ, sol, qarşı, arxa duruşların sıralanma protokolu vardı.
ki, bu da sağlam demokratiya prinsipinə əsaslanan oliqarxiya və monar- xiya yönümlü iki əsas növə ayrılır. Hər növün öz üstün və zəif cəhətləri vardı. Belə ki, İslamaqədərki çağlarda türk xalqları Avrasiyanın müxtəlif guşələrində dəfələrlə hər iki el növünü sınaqdan keçirmişlər. Azərbay- canda isə qədim qut, saqa boy və bodunlarının qurduğu el mana, mada, alban bodunlarının qurduğu eldən fərqlənmişdir. Deyilənlərdən aydın olur ki, qədim çağlara aid işlətdiyimiz «dövlət» sözü bir-birindən qabarıq şəkildə fərqlənən anlamları bildirir. Ona görə də onun ümumi anlamını özündə saxlamaqla, digər məna çalarlarını və ümumiyətlə,
dövlət
qurumu ilə
bağlı
terminologiyanı
uyğun
sözlərlə
ifadə
etmək lazım gəlir. Çünki dövlətin özəyi sayılan ailə qurmundan dövlət
38
ar, hun (kun), tur-uk (türk) və sair bu kimi boy adlarının durması da göstərir ki, ayrı- ayrı boylar birləşib dövlət quranda dövlətin adı konfederasiyaya öndərlik edən boyun adı ilə adlanırdı. Diqqəti çəkən məsələlərdən biri də budur ki, Çin qaynaqları hun döv- lətçiliyində görünən lulu, küti sözlərini titul kimi təqdim edir. 24 quruluşunacan mövcud olmuş tarixi-siyasi qurumların hüquqi-idarə for- maları, coğrafiyası, etnik bazası və digər ictimai-inzibati atributları bir çox halda bir-birindən fərqli özəlliyə malik olur, lakin çağdaş dövlətçilik terminologiyası nəinki bunu dəqiq əks etdirə bilmir, hətta bəzi hallarda yanlış təsəvvür yaradır. Bunu açıq görmək üçün ərəb dilindən alıb işlət- diyimiz tayfa və qəbilə sözlərinin «Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti»ndə verilmiş şərhinə baxmaq kifayətdir: Tayfa - 1.
Sinifli cəmiyətdən əvvəlki birlik; qövm; 2. Xalq, millət; 3. Qohum, qəbilə, qohum-əqrəba; 4. Danışıqda «tacir, şofer tayfası» kimi işlənən qrup, dəstə;
tında birlikdə yaşayan köçəri tayfa, nəsil, əşirət, oymaq; 2. Məcazi mənada: tayfa, xalq, millət. Verilən örnək çox aydın göstərir ki, belə alınma terminlərin əksəri turk dövlət qurumunun özəlliyini ifadə etmək gücündə deyildir. Qədim türk dövlətçilik terminləri isə həm işarə etdiyi məfhumun qavranılması üçün anlaqlı,
həm də
leksik anlam baxımından çox aydındır.
Ona görə də, ailə, nəsil, qəbilə, tayfa, xalq, millət, şəhər, vilayət, məmləkət, hökmdar, şah, çar, canişin, satrap, vali, sərkərdə, dövlət, hakimiyət və sair bu kimi alınma sözlərlə yanaşı, burada ocaq, otaq, soy, bod (boy), bodun, el, ellik, oba, yurd, bölgə, ölkə, elçi, elbəy, bəy, qalabəyi, bəylərbəyi, xan, xaqan, xatun, tegin, şad, yabqu, tarxan, buyruk, törə, tuğ, bitikçi və sair qədim türk sözlərinin də işlənməsinə geniş yer verilmişdir. Türklərin
dövlətçilik gələnəyində
işlək
olmuş
terminologiyanın, heç olmasa,
aydınlıq gətirər. Belə ki, dövlətçilik kontekstində təkcə el sözünün daşıdığı «xalq», «ölkə» və «dövlət» mənaları qədim türk dövlətçilik gələnəyinin başqa xalqların dövlət sistemindən köklü şəkildə fərqləndiyini aydın göstərir. Ona görə də el sözünün terminoloji tutumunu başqa dillərə bir sözlə tərcümə etmək çətinlik yaradır. Eyni durum ata, baba, dədə və bu qəbildən olan qan qohumluğu ilə yaranıb sonralar sosial və dövlət qurumlarının ortaya çıx- ması ilə yeni mənalar qazanmış sözlərdə də özünü göstərir. Necə ki, ilkin anlamı ilə ailə başçısını bildirən ata sözü sonralar Qorqut-ata, Qam- ata, ata-man və ata-bəy sözlərində «övliya», «baş kahin», «komandan», «tərbiyəçi» anlamı ilə işlənmişdir. Şəxs adlarındasa bu sözün sadalanan mənaları yoxdur: Ata, Atakişi, Ataxan və sairə.
Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|