AZƏRBAYCAN
1
Konstitusiya din azadlığını təmin edir. Lakin 18 mart 2009-cu ili tarixdə
referendumda Konstitusiyaya bir sıra düzəlişlər qəbul olundu; düzəlişlərdən
ikisi dinin yayılmasını və təbliğ olunmasını məhdudlaşdırır. Bundan əlavə, 8
may 2009-cu il tarixdə Milli Məclis dini qrupların qeydiyyatı sisteminə əlavə
məhdudiyyətlərlə nəticələnə bilən Dini Azadlıq haqqında Qanuna edilən
dəyişiklikləri qəbul etdi və 2009-cu il mayın 29-da prezident tərəfindən
imzalandı. Bu düzəlişlərə baxmayaraq, qeyri-ənənəvi hesab edilən dinlərin
üzvləri üçün bəzi nəzərəcarpaçaq istisnalardan başqa, hökumət vətəndaşlarının
çox hissəsinin dini azadlığa hörmətlə yanaşmaqda davam etmişdir.
Hesabat dövründə dini azadlığa riayət olunmasında müəyyən geriləmə qeydə
alınmışdır. Konstitusiyaya dini azadlığın əsaslarını sarsıdacaq dəyişikliklər
edilmişdir. Məscidlərin bağlanması və Yevangelist protestant dini qruplarına
qarşı dövlət və yerli səviyyələrdə dəstəklənən reyd halları olmuşdur. Mərkəzi və
yerli hakimiyyət işçiləri tərəfindən nəzarət haqqında, eləcə də həm müsəlman,
həm də qeyri-ənənəvi xristian qruplarına qarşı təqib və saxlanma halları barədə
məlumat daxil olmuşdur. Başlıca olaraq yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən
dini inanclarına görə ibadət edən insanlara qarşı ayrı-seçkilik, onların heç bir
hüquqi əsas olmadan saxlanılması,sorğu-sual olunması və dini materialların
müsadirə olunması barədə məlumat daxil olmuşdur.
Bəzi hallarda dini mənsubiyyətinə, etiqadına və ya ibadətinə görə ictimai qınağa
və ya ayrı-seçkiliyə məruz qalmalar haqqında ayrı-ayrı məlumatlar daxil
olmuşdur. Dinlərini dəyişmiş müsəlmanlara qarşı müəyyən qədər mənfi rəy
yaranmış və öz dinini təbliğ edən qruplara, xüsusən Yevangelist xristianlara və
digər missioner qruplara qarşı bəzən ədavət göstərilmişdir..
ABŞ hökuməti insan haqlarının ümumi təbliğ olunması siyasətinin tərkib hissəsi
olaraq dini azadlıq məsələlərini hökumətlə müzakirə edir. ABŞ səfirliyinin
rəsmiləri qeydiyyat prosesi və “qeyri-ənənəvi” dini qruplara qarşı rəsmi
münasibətlə bağlı narahatlıqlarını ifadə etmiş bildirmiş və dini ədəbiyyata
senzuranın tətbiq edilməsinə qarşı öz etirazlarını bildirmişlər.
I Bölmə. Dini demoqrafiya
Ölkənin ərazisi 33774 kvadrat mil, əhalisi isə 8.2 milyon nəfərdir. Konkret dini
qruplara üzvlük barədə heç bir etibarlı statistika yoxdur; lakin rəsmi
məlumatlara görə əhalinin təxminən 96%-i müsəlmanlardır. Əhalinin qalan
hissəsi əsasən rus pravoslav, erməni qriqoryan, digər xristian qruplarının
üzvləri, yəhudilər və ateistlərdən ibarətdir.
AZƏRBAYCAN
2
Müsəlmanların əksəriyyətinin arasında dini ayinlərə əməl olunması səviyyəsi
kifayət qədər aşağıdır və müsəlman mənsubiyyəti dindən daha çox mədəniyyət
və milliyətə bağlıdır, lakin etiqad edən müsəlmanların sayı tədricən artmışdır.
Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin (DQİDK) verdiyi məlumatlara görə
müsəlman əhalisinin 65 faizi Şiə, 35 faizi isə Sünnilərdir; ənənəvi olaraq, kəskin
fərqlər müəyyən edilməmişdir.
Xristianların böyük əksəriyyəti Rus Pravoslavlarıdır ki, onların da kimliyi,
müsəlmanlar kimi, dinə olduğu qədər mədəniyyətə və etnik mənsubiyyətə
əsaslanır. Xristianlar Bakı və bir sıra digər şəhərlərdə cəm halında yaşayırlar.
Ölkənin 20,000 nəfərlik yəhudi icmasının böyük hissəsi Bakıda yaşayır. Qubada
və başqa ərazilərdə də kiçik icmalar mövcuddur.
Şiələr, Sünnilər, Rus Pravoslavları və Yəhudilər ölkənin ənənəvi dini qrupları
hesab olunurlar. Lüteranların, Roma Katoliklərinin, Baptistlərin, Molokanların
(köhnə Rus Pravoslav təriqətçiləri) , Yeddinci Günün Adventistlərinin və
Bəhailərin kiçik icmaları ölkədə yüz ildən artıqdır ki, mövcuddurlar.
1991-ci ildə müstəqillik əldə edildikdən bəri “Vəhhabi” və Sələfi müsəlmanlar,
Əllincilər və digər Yevangelist xristianlar, o cümlədən Yehova Şahidləri və Hari
Krişna kimi hökumətin əcnəbi və ya “qeyri-ənənəvi” icma kimi hesab etdiyi dini
qruplar yaranmışdlr. Bakıda kifayət qədər əcnəbi xristian icmaları vardır.
II Bölmə. Hökumətin Dini azadlığa Riayət Etməsi
Hüquqi/Siyasət çərçivəsi
Konstitusiyaya əsasən bütün dinlərdən olan insanların öz dinlərini sərbəst
seçmək və ona ibadət etmək hüququ vardır. Qanun bu hüququ həm hökumət
tərəfindən , həm də fərdi şəkildə pozulmasından qoruyur. Lakin xarici
ölkələrdən könüllü ekstremistlərin təsirini məhdudlaşdırmaq niyyətilə, ölkə 18
mart 2009-cu iltarixdə Konstitusiyaya dinə birbaşa təsir edə biləcək iki düzəlişi
qəbul etdmişdir. . Konstitusiyanın 18-ci maddəsinin 2-ci bəndi dəyişdirilərək
aşağıdakı kimi təsdiq olundu: “Insanların şərəf və ləyaqətini alçaldan və
humanizm prinsiplərinə zidd olan dinin (dini hərəkatların) yayılması və təbliğ
edilməsi qadağandır.” 48-ci maddəyə aşağıdakı yeni – 5-ci bənd əlavə edildi və
burada deyilir: “Heç kim öz dini inancını və əqidəsini ifadə etməyə (nümayiş
AZƏRBAYCAN
3
etdirməyə), dini ritualları yerinə yetirməyə və dini mərasimlərdə iştirak etməyə
məcbur edilə bilməz.” Bu dəyişikliklərdən sonra, 2009-cu il mayın 8-də Milli
Məclis Dini Azadlıq haqqında Qanuna dəyişiklikləri təsdiq etdi ki, bu da, millət
vəkillərindən birinin fikrincə, qanunu Konstitusiyaya edilən dəyişikliklərə
uyğunlaşdırmaq üçün zəruri idi. Prezident tərəfindən qanun 29 may 2009-cu il
tarixdə təsdiqlənərək qüvvəyə mindii.
Hətta Dini etiqad azadlığı haqqında Qanuna edilən dəyişikliklər qəbul
edilməzdən əvvəl qeydiyyat tələbləri mürəkkəb olduğundan bir sıra şikayətlər
var idi və bəzi hallarda baş verən təqib qanunun tətbiqini çətinləşdirirdi .
Qanuna edilmiş dəyişikliklər DQİDK-nı belə bir bəyanat verməyə təşviq etdi ki,
bütün dini qurumlar 2010-cu ilin yanvarınadək yenidən qeydiyyatdan
keçməlidirlər və qeydiyyat üçün əlavə tələblər olacaqdır. Öz növbəsində, DQİDK
qeyd etdi ki, ərizənin rədd edilməsi dini icmanın qanuni şəkildə tələb olunan
sənədləri təqdim edə bilməməsi ilə izah edilməlidir.
Konstitusiyaya görə hər bir şəxs dinini (o cümlədən ateizmi) seçmək və
dəyişmək, istədikləri dini qruplara qoşulmaq və ya yaratmaq və öz dini
etiqadını, əgər bu etiqad kiminsə öz etiqadını başqa fərdlərlə bölüşməyi tələb
etmirsə, yerinə yetirmək hüququ vardır. Dini etiqad azadlığı haqqında qanun
hökumətin hər hansı şəxsin və ya qrupun dini fəaliyyətinə müdaxilə etməsini
açıq şəkildə qadağan edir; buna baxmayaraq, dini qrupun fəaliyyəti “ictimai
asayişi və sabitliyi pozduğu” halları ehtiva edənmüstəsna hallar vardır. Bir sıra
qanuni müddəalar hökumətin dini qrupları tənzimləməsinə imkan verir,
məsələn, dini azadlıq haqqında qanunun tələbi dini təşkilatların, o cümlədən bir
məzhəbin ayrı-ayrı icmalarının hökumət qeydiyyatından keçməsini tələb edir.
Qeydiyyat dini təşkilata bank hesabı açmağa, əmlakı icarəyə götürməyə və
ümumiyyətlə hüquqi şəxs kimi çıxış etməyə imkan verir. Təcrübədə bəzi qruplar
qeydiyyatdan keçmədən ibadət etdiklərinə görə hökumətin reydlərinə məruz
qalmışlar. Dini qruplar mütləq DQİDK-da qeydiyyatdan keçməlidirlər. DQİDK
qeydiyyat və dini ədəbiyyatın nəşri, idxalı və yayılması üzərində çox geniş
səlahiyyətlərə malikdir. Öz növbəsində isə DQİDK qəbul edir ki, qanunu
pozduğu iddia edilən dini qrupların fəaliyyətini dayandırmaq üçün o, ilk
növbədə məhkəmə sisteminə müraciət etməlidir. Dini qrupların qeydiyyat
ərizəsinin rədd edilməsindən apelyasiya şikayəti vermək hüququ vardır.
Qruplar həmçinin öz işlərinə hüquqi qiymət verilməsini Avropa İnsan Haqqları
Məhkəməsində (AİHM) tələb etmək hüququnu özündə saxlayırlar. Belə olan
halda, hər hansı bir qrup AİHM-ə müraciət etməzdən əvvəl ölkədə mövcud olan
bütün məhkəmə instansiyalarında öz imkanlarından istifadə etməlidir ki, bu da
çox zaman bir neçə il davam edir.
AZƏRBAYCAN
4
DQİDK-nın məlumatına görə, 2008-ci ildə qurum 103 dini icmanı qeydiyyata
almışdır ki, bunlardan da 101-i müsəlman icmalarıdır. DQİDK-ya əsasən, heç bir
icmanın qeydiyyat ərizəsi rədd edilməmişdir. 2008-ci ildə dini icmaların ümumi
sayı 534 olmuşdur ki, bunlardan da 502-si müsəlman, qalanı isə qeyri-müsəlman
dini icmaları olmuşdur. DQİDK qeydiyyatdan keçməmiş 160 icmanın aşkar
edildiyini iddia edir.
Qeydiyyatdan keçmiş müsəlman təşkilatları məscidlərə axundlar təyin edən,
İslam təhsil müəssisələrini idarə edən, müntəzəm olaraq mərasimlərə nəzarət
edən və hər il Məkkəyə həcc ziyarətini təşkil edən Sovet dövründən qalmış
müftilik – Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinə (QMİ) tabedirlər. Müsəlman dini
qrupları DQİDK-da qeydiyyatdan keçməzdən əvvəl mütləq QMİ-dən təsdiq
məktubu almalıdırlar.
Dini etiqad azadlığı haqqında Qanuna əsasən siyasi partiyalar dini fəaliyyətlə
məşğul ola bilməzlər. Dini rəhbərlər eyni zamanda həm dövlət idarəsində çalışa,
həm də dini rəhbərlik edə bilməzlər, lakin bu müddəa dövlət məmurunun etiqad
etmək hüququnu məhdudlaşdırmır. Dini obyektlər siyasi məqsədlər üçün
istifadə edilə bilməz.
Dini təhsil icbari deyil və özəl, yaxud dövlət ibtidai və orta məktəblərində heç bir
dini tədris proqramı yoxdur. Tələbələr dini kurslara ali məktəbdə gedə bilərlər.
Dövlət tərəfindən dəstəklənən din üzrə xaricdə təhsil almaq istəyənlər mütləq
ya DQİDK-dan, ya da Təhsil Nazirliyindən icazə almalıdırlar. Bundan başqa
xaricdə hər hansı sahədə təhsil almaq üçün dövlət orqanlarından icazə tələb
olunmur.
Dini azadlıq haqqında məlumat verən Norveç QHT-si Forum 18 Azərbaycanın
tarixən böyük erməni çoxluğunun yaşadığı separatçı regionu olan Dağlıq
Qarabağın (DQ) de fakto hakimiyyətinin 2009-cu il yanvarın 5-də və mayın 4-də
yeni “Din haqqında Qanunu” qəbul etməsi barədə məlumat vermişdir.
Azərbaycanın öz hakimiyyətini DQ-da həyata keçirməyə heç bir imkanı yoxdur.
“Qanun” 9 yanvar 2009-cu il tarixdən qüvvəyə minmişdir. Açıq-aşkar
məhdudiyyətlərə qeydiyyat üçün ən azı 100 nəfər üzvün tələb olunması,
qeydiyyata alınmamış dini fəaliyyətin qadağan olunması, de fakto hakimiyyətin
bütün dini ədəbiyyatları təsdiq etməsi tələbi və dini təbliğatı aparmağa de fakto
hakimiyyəti tərəfindən “rəsmi” kilsə kimi iddia edilən Erməni Həvari (Apostol)
Kilsəsinə icazə verilməsi məhdudiyyətləri aiddir. Martın 19-da Erməni Katolik
Kilsəsi bu vaxtadək yeni “qanun”a əsasən qeydiyyatdan keçmiş yeganə kilsədir
AZƏRBAYCAN
5
(Erməni Həvari Kilsəsinin qeydiyyata ehtiyacı yoxdur). ABŞ-ın Azərbaycandakı
səfirliyi, eyni zamanda hökumət bu məlumatı təsdiq etmək iqtidarında deyil.
Dini azadlığı qoyulan məhdudiyyətlər
Hesabat dövründə hökumətin dini azadlığa riayət etməsində müəyyən
geriləmə qeydə alınmışdır.
Məhdudiyyətlər əmlak mübahisələri, saqqal və hicaba olan məhdudiyyətlər və
bəzi ərazilərdə azana qadağa qoyulması şəklində olmuşdur.
Qeydiyyat prosesi iki mərhələdən ibarətdir: lazımi sənədlərin toplanılması və
DQİDK-ya təqdim edilməsi. Bir çoxları bu prosesi çətin, səmərəsiz və
bürokratik kimi təsvir etmişlər. Hətta QMİ tərəfindən təsdiq olunmuş fəaliyyətdə
olan müsəlman qrupları lazımi qaydada qeydiyyata alınmamışlar, lakin onların
QMİ-tərəfindən tanınması rəsmi qeydiyyatın olmadığı halda DQİDK-nın ətraflı
yoxlamalarını yüngülləşdirməyə imkan vermişdir. Hesabat dövründə bir sıra
qruplar bildirmişlər ki, DQİDK bəzən qeydiyyat ərizələrinə vaxtında
baxmamışdır. Ümumiyyətlə, qeydiyyat prosesi hökumətin arzuolunmaz hesab
etdiyi dini qruplara qarşı istifadə etdiyi bir vasitə rolunu oynayır. Bunun nəticəsi
olaraq rəsmi qeydiyyatı olmadan ibadət etməyi seçən qeydiyyatdan keçməmiş
təşkilatlar qeyri-qanuni elan olunmaq və bağlanmaq, yaxud yerli hakimiyyət
orqanları tərəfindən seçim əsasında təqibə məruz qalmaq təhlükəsilə üzləşirlər.
Bunun nəticəsi olaraq onların fəaliyyəti çətin, bəzi hallarda isə qeyri-mümkün
olur. Öz növbəsində isə DQİDK iddia edir ki, bəzi dini icmalar lazımi qaydada
doldurulmuş/hazırlanmış sənədləri təqdim edə bilməmiş, bu da onların
qeydiyyatının rədd edilməsi üçün əsas olmuşdur.
Bir sıra xristian qrupların nümayəndələrinə görə, yerli və ya DQİDK rəsmiləri
qəsdən qeydiyyat prosesini çətin və ya qeyri-mümkün edirlər. Bəzi xristian
qruplar iddia edir ki, onlar DQİDK-nın qeydiyyat ərizəsini rədd etməsindən
apelyasiya şikayəti verərkən yerli hakimlər çox vaxt xristian kilsələrinə qarşı
qərəzli mövqedən çıxış etmiş və ədalətli qərar qəbul etməmişlər.
Hakimiyyət orqanları ümumi şəkildə xristian qrupların əcnəbi üzvlərinin Bakıda
sərbəst ibadət etməsinə icazə vermişlər, lakin bəzi xristian icmaları çətinliklərlə
üzləşmişlər. Məsələn, Neftçala və Əliabaddakı baptist kilsələri (sonuncu
təxminən 15 ildir ki qeydiyyatdan keçməyə çalışır) qeydiyyatdan keçə
bilməmişlər, Əliabad notariat idarələri Əliabad filialının qeydiyyat ərizəsini
təsdiq etməkdən boyun qaçırmışdır. Neftçaladakı kilsə yerli hakimiyyət
AZƏRBAYCAN
6
orqanlarından öz kilsəsi kimi təqdim etdiyi mülkün texniki sənədlərini ala
bilməmişdir. DQİDK-nın məlumatına görə, Əliabaddakı kilsə DQİDK-ya heç bir
şikayət ünvanlamamışdır.
Neftçaladakı kilsəyə gəldikdə isə, DQİDK bildirmişdir ki, kilsə qanunvericiliyə
uyğun sənədləri göndərməmişdir; qeydiyyat müraciəti DQİDK-nın 26 fevral,
2002-ci il tarixli 79 saylı qərarı ilə rədd edilmişdir. Lazımi sənədlərin olmaması
və ərizələrdəki texniki səhvlər üzündən Mədh Kilsəsi Gəncədəki və
Sumqayıtdakı filialların qeydiyyata alınmasında çətinliklərlə üzləşmişdir.
Bakıdakı Allahın Yığıncaqları icması da öz konqreqasiyasının qeydiyyatı üçün
uzun müddət çətinliklərlə üzləşmişdir. Bakıda qeydiyyatdan keçmələrinə
baxmayaraq, Yehova Şahidləri 9 aprel 2009-cu iltarixdə ölkənin hər yerində
onların qanuni qeydiyyatı üçün bütün ölkəni əhatə edən qurum kimi DQİDK-ya
yeni hüquqi şəxs qismində qeydiyyatdan keçmək üçün müraciət etmişdir.
Bir sıra qeydiyyata alınmamış dini qruplar, o cümlədən müsəlman qrupları,
Yehova Şahidləri və bəzi Yevangeliya xristianları fəaliyyət göstərməkdə davam
etmişlər. Lakin bəzi qeydiyyatdan keçməmiş qruplar polis tərəfindən vaxtaşırı
və seçin əsasında dini ayinlərin yarımçıq kəsilməsi və hədə-qorxu şəklində
təqiblərə məruz qalmışlar.
Forum 18 təşkilatının məlumatına görə, 2009-cu il mayın 4-də separatçı DQ
regionunda qeydiyyat üçün müraciət etmiş Dirçəliş Odu Yevangelist Kilsəsinin
qeydiyyat ərizəsi rədd edilmişdir ki, bu da DQ-nın de fakto hakimiyyətinin yeni
“Din haqqında Qanunu” əsasında rədd edilmiş ilk müraciətdir. “Qanun”a
əsasən, vətəndaşlar öz dinlərini başqaları ilə paylaşmaqda sərbəst deyillər və
praktikada dini təbliğatın qarşısı çox vaxt alınmışdır. “Qanun” açıq şəkildə
əcnəbilər tərəfindən hər hansı dinin yayılmasını qadağan edir və de fakto
hakimiyyət bunu ciddi şəkildə həyata keçirir. Eyni zamanda müxtəlif dini
məzhəblərin mərasimlərində iştirak edən əcnəbilərin saxlanılması və dini
təbliğatda ittiham olunması da iddia edilir. . Saxlanma məsuliyyətə cəlbetmə ilə
nəticələnməmişdir. De fakto hakimiyyət regionda müsəlman missioner qrupların
(əsasən İran və Sünni Sələfi) fəaliyyətindən narahatdır və onların fəaliyyətini
məhdudlaşdırmaqda davam etmişdir.
Ölkənin digər ərazilərində isə yerli hakimiyyət orqanları arabir dini mərasimləri
müşahidə etmiş və məlumatlara görə bəzi müşahidə edilən xristianları və
müsəlmanları çıxararaq axtarış aparmışlar. Yerli müşahidəçilər iddia edirlər ki,
yerli hakimiyyət orqanları müəyyən məscidləri müntəzəm olaraq müşahidə
etmişlər.
AZƏRBAYCAN
7
Forum 18-in məlumatına görə hakimiyyətin dəstəklədiyi ANS televiziya kanalı
2009-cu il yanvarın 20-də efirə gedən proqramda hökumətin 2009-cu il yanvarın
18-də Yehova Şahidləri icmasında keçirdiyi reydi barədə materialı nümayiş
etdirmişdir.
2008-ci ilin iyulunda Baptist rəhbəri İlya Zençenko əleyhinə onun erməni casusu
olması barədə irəli sürülmüş ittihamlar televiziya vasitəsilə nümayiş
etdirilmişdir.
Məscidlərdən mikrofon vasitəsilə azan verilməsinə qoyulmuş qadağanın 2007-ci
ilin mayında bütün ölkədə ləğv edilməsinə baxmayaraq, məlumatlara görə, bu
qadağa Zaqatalada davam etdirilmişdir.
Müxtəlif müsəlman fəaliyyətləri, o cümlədən televiziya proqramları və metro
stansiyalarında dini ədəbiyyatların satılması üzərində nəzarət qüvvədə
qalmaqda davam etmişdir, baxmayaraq ki, DQİDK belə bir qadağanın olmasını
inkar etmişdir.
Qanun DQİDK-nın icazəsilə dini ədəbiyyatın nəşrinə və yayılmasına icazə verir,
lakin hakimiyyət orqanları seçim əsasında bəzi dini materialların idxalını və
yayılmasını məhdudlaşdırmışdır. Dini ədəbiyyatın idxalı üçün icazənin alınması
uzun sürən proses olaraq qalır və müsəlman və xristian qrupları prosesin üzücü
olmasından şikayət edirlər. Hesabat dövründə ölkənin bir sıra ərazilərində bir
çox həm İslam, həm də qeyri-İslam dinlərin radikal olduğu iddia edilən
ədəbiyyatın polis tərəfindən müsadirə olunması halları baş vermişdir . DQİDK
bildirmişdir ki, ölkəyə gətirilən bütün dini ədəbiyyat dini material kimi ölkəyə
daxil edilməsinə icazə verilməsi üçün mütləq DQİDK-nın ekspert baxışından
keçməlidir və bu, materialların həcmindən asılı olaraq vaxt aparan proses ola
bilər.
DQ-dakı Yehova Şahidləri də ədəbiyyatların müsadirə olunması ilə bağlı
problemlərin olduğu barədə məlumat vermişlər. 2008-ci il, avqustun 7-də səfərdə
olan Yehova Şahidi ictimai ruhaniliklə məşğul olduğu zaman de fakto
hakimiyyət orqanları tərəfindən həbs edilmiş, heç bir qida verilmədən səkkiz
saat saxlanılmış, ədəbiyyatı və şəxsi əşyaları müsadirə olunmuşdur ki, bunların
da bəziləri qaytarılmamışdır. 2008-ci il iyulun 20-də 120 Yehova Şahidi, o
cümlədən uşaqlar, yaşlılar və əlillər Stepanakertə/Xankəndinə qayıdarkən, DQ
de fakto hakimiyyət orqanları tərəfindən saxlanılmış, bütün şəxsi əşyaları yeddi
AZƏRBAYCAN
8
saat ərzində axtarılmış və İncildən başqa bütün ədəbiyyat müsadirə
olunmuşdur.
Ölkənin qalan bütün ərazilərində, əvvəlki hesabatlarda olduğu kimi, hakimiyyət
orqanları pasport və digər rəsmi şəxsiyyəti təsdiq edən sənədlər üçün çəkilən
şəkillərdə müsəlman qadınların baş örtüyü geyinməsinə icazə verməmişlər.
Qanuna görə təhsil müəssisələrində və ya dövlət idarələrində baş örtüyü
geyinmək heç kimə qadağan edilməmişdir. Lakin praktikada hökumət qərəzli
olaraq bəzi qadınların baş örtüyü geyinməsini məhdudlaşdıran universitet
rəhbərliyi və ya işçiləri barədə heç bir tədbir görməmişdir.
Dini azadlığın Pozulması
Dini azadlığın pozulması barədə ayrı-ayrı hallar olmuşdur ki, buraya da üç
məscidin dağıdılması və ya bağlanması daxildir. Bir çox hallarda, hakimiyyət
orqanlarının təbiqi Sələfi İslam təriqətini qəbul edən müsəlmanlara və ya
xristianlığı qəbul edənlərə qarşı yönəltmişdir., Bu, etnik azərbaycanlıların
yevangelist xristian məzhəbləri kimi “qeyri-ənənəvi” dini qrupları qəbul
edənlərə qarşı geniş yayılmış mənfi münasibətini göstərir. DQİDK-nın iddiasına
əsasən onlar yalnız dini fəaliyyətə məcburetmə halları olduqda müdaxilə edirlər
və hökumət müsəlman icmalarına təzyiq göstərmir.
Eurasianet.org QHT-si27 may 2009-cu il tarixdə ötən ay ərzində Bakının bir sıra
məhəllələrində bir neçə məscidin bağlandığını bildirmişdir, amma hesabatın
əhatə etdiyi dövrün sonunda Bakı Dövlət Universitetindəki İlahiyyət Məscidi
açıq qaımışdır. Türkiyə səfirliyinin verdiyi məlumata görə Türkiyənin dəstəyilə
inşa edilmiş Şəhidlər məscidi təmir məqsədilə bağlanmışdır. 2009-cu ilin mayın
11-də hakimiyyət Neft Daşlarında tikilmiş məscidi iddia olunan təhlükəsizlik
səbəblərindən sökmüşdür.
2009-cu il aprelin 26-da polis Yasamal Rayon Dini İcmasına məxsus Məhəmməd
Məscidini dağıtmışdır. Yasamal Rayon Dini İcması (müsəlman təşkilatı) rayon
icra hakimiyyətindən, eləcə də DQİDK-dan və QMİ-dən lazımi inzibati icazəni
aldıqdan sonra 2005-ci ilin yayından icma məscidinin inşasına başlamışdı. 2008-
ci ilin oktyabrında Yasamal rayonu icra hakimiyyəti tikilinin qeyri-qanuni
olduğunu iddia etmiş və onun dağıdılmasını əmr etmişdir; bu zaman məscidin
binasının əsas hissəsinin inşası artıq başa çatmışdır. Bundan əlavə, yerli
hakimiyyət orqanları əmlakın sahibinə qarşı məhkəmə iddiası da qaldırmışlar ki,
bunu da yerli məhkəmə təmin etmişdir. Icma əks iddia qaldırmış və onu
Apellyasiya məhkəməsinə göndərmişdir. Buna baxmayaraq, hakimiyyət
AZƏRBAYCAN
9
orqanları 2009-cu il martın 30-da məscidə gəlmiş və məscid üzərindəki bəzi
ornamentləri, o cümlədən tikinti zonası ilə küçə arasındakı hasarı dağıtmışlar.
Nəhayət, 26 -27 aprel 2009-cu il tarixlərdə Yasamal rayon hakimiyyət orqanları
məscidi tamamilə dağıtmışlar. Məscidi dağıdan hakimiyyət orqanlarının niyyəti
aydın olmamışdır və Bakı şəhər icra hakimiyyəti Səfirliyə məlumat almaq üçün
rayon icra hakimiyyəti orqanlarına müraciət etməyi məsləhət görmüşdür. Amma
bəzi yerli müşahidəçilər inanırlar ki, məscidin dağıdılmasında niyyət onun
ərazisinin kommersiya məqsədilə satın alınması olmuşdur. Məscidin ideoloji
məqsədlərlə hədəfə alınması barədə heç bir əlamət olmamışdır. Öz növbəsində,
DQİDK icmanın müvafiq hakimiyyət orqanlarının qərarına uyğun hərəkət
etmədiyini iddia etmişdir.
2009-cu ilin aprelində Bakı Apellyasiya Məhkəməsi dindarların sərbəst ibadət
etməsi üçün yerin məhdudlaşması üzündən əmlak mübahisəsinə cəlb edilmiş
Mədh Kilsəsi (Həyat Sözü) Protestant İcmasının iddiasını rədd etmişdir.
Üzərində kilsə tikilən torpaq sahəsinin açıq-aşkar qanuni yolla əldə edilməsinə
baxmayaraq, neft emalı müəssisəsi olan Azərneftyağ tərəfindən qaldırılmış iddia
nəticəsində icmanın torpaq sahəsi müsadirə olunmuşdur. Icmanın torpaq
sahəsini 1990-cı ildə neft emalı müəssisəsindən almış iş adamından qanuni yolla
almasına baxmayaraq, müəssisə iş adamının həmin torpaq sahəsini qanunsuz
yolla əldə etdiyini iddia etmiş və icmanın torpaq sahəsini almasını inkar
etmişdir. Neft emalı müəssisəsi işi Xətai Rayon Məhkəməsinə vermiş və rayon
məhkəməsinin qərarı 492 kvadrat fut (150 kvadrat metr) əmlakın kilsədən
müsadirə olunmasına icazə vermişdir. Icma müsadirə olunmuş torpağa görə
ədalətli təzminat verilməsini tələb etmişdir, çünki kilsənin binası artıq tikilmiş,
təmir edilmiş və avadanlıqla təchiz edilmişdi. Icmanın birinci əks iddiası rədd
edilmişdir. 2008-ci ilin sentyabrında məhkəmə daha 492 kvadrat fut (150 kvadrat
metr) əmlak sahəsini müsadirə etmişdir.
Xüsusən də Bakıdan kənar rayonlarda Mədh kilsəsinin üzvləri yerli hakimiyyət
orqanları tərəfindən təqibə məruz qaldıqlarını , o cümlədən hakimiyyət
orqanlarının qanunsuz olaraq şəxsi evlərə soxulması, saxlanma və səbəb
olmadan sorğu-sual edilmə və dini materialların müsadirə edilməsi halları ilə
üzləşdiklərini bildirmişlər.
2009-cu ilin martında hakimiyyət orqanları 2008-ci ilin iyununda qanunsuz silah
saxlaması iddiası ilə həbs edilmiş Əliabad Baptist kilsəsinin rahibi Həmid
Şabanovu azad etmişlər. Şabanov 2008-ci ilin noyabrında ev dustağı hökmü ilə
azadlığa buraxılmışdır. Yerli baptistlər yerli hakimiyyət orqanlarının silahı
Şabanovun yaşadığı evə atdıqlarını iddia etmişlər. Icma Şabanovun tam
AZƏRBAYCAN
10
reabilitasiyası üçün məhkəmə iddiası qaldırmış və onu Apellyasiya
Məhkəməsinə göndərmişdir.
2009-cu ilin martında Azərbaycanın mərkəzi hissəsində yerləşən Ağdaş
şəhərində Ağdaş Rayon polisi və Ağdaş Rayon Milli Təhlükəsizlik Şöbəsi,
televiziya qrupu və DQİDK nümayəndəsi İncil hekayələrini dinləmək üçün
valideynlərinin icazəsilə gəlmiş 12 uşağın və bir neçə böyük adamın toplaşdığı
baptist yığıncağına reyd etmişlər. Polis uşaqları ayrı otağa toplamış və polis,
DQİDK nümayəndəsi və bir müəllim onların adlarını qeyd etmiş və onların
vəkillərinin və ya valideynlərinin iştirakı olmadan onları sorğu-sual etməyə
başlamışlar. Hakimiyyət orqanları böyükləri polis şöbəsinə aparmış və uşaqlara
qeyri-qanuni olaraq xristianlığı yaymağı öyrətdikləri üçün onları 12 ABŞ dolları
(10 manat) məbləğində cərimə etmişdir. Böyüklər iddia edirlər ki, Novruz
Bayramı ilə bağlı banklar bağlı olduğundan onlar pulu nəğd ödəməyə məcbur
edilmiş və onlara heç bir çek verilməmişdir. Reyd televiziya vasitəsilə geniş
şəkildə nümayiş etdirilmiş və saxlanılmış böyüklərin adları və ünvanları
açıqlanmışdır. Öz növbəsində, DQİDK prosesin əcnəbilər və həddi-büluğa
çatmamış uşaqlar iştirak etdiyi vəqeyri-qanuni aparıldığına görə yarımçıq
dayandırıldığını iddia etmişdir.
Hesabat dövründə Yehova Şahidləri icması onların yığıncaqlarına bir neçə dəfə
reyd edildiyi və yarımçıq kəsildiyi barədə məlumat vermişlər. 2009-cu ilin
aprelin 29-da Yehova Şahidləri üçün ilin ən mühüm dini tədbiri olan İsa Məsihin
ölümünü anma mərasimi zamanı Gəncədə polis yenidən Yehova Şahidlərinin
dini mərasiminə reyd etmiş, mərasimi dayandırmış və növbəti mərasimin təşkil
edilməsinin qarşısını almışdır. Hakimiyyət orqanları qrupun bir neçə üzvünü
polis şöbəsinə aparmış və onları Azərbaycan Respublikası İnzibati Xətalar
Məcəlləsinin 299-cu – “Dini qurumların yaradılması və fəaliyyət qaydasının
pozulması ” maddəsilə ittiham edərək beş saat saxlamışlar. Gözü ilə görmüş
şahidlərdən birinin dediyinə görə polis qrup üzvlərindən birini vurmuşdur. Icma
üzvlərinin 2009-cu ilin yanvar və fevralında, eləcə də 2008-ci ilin noyabrında
Bakıda toplanmış yığıncaqlarına da polis reydləri olmuş və yığıncaqlar yarımçıq
dayandırılmışdır. Rəsmi açıqlamaİnzibati Xətalar Məcəlləsinin 299-cu
maddəsinin pozulması olmuşdur.
2009-cu il yanvarın 18-də Gəncədə toplanan yığıncağın dayandırılması zamanı
polis səkkiz nəfəri saxlamış və 299-cu maddədən sitat gətirərək Bakı şəhərindən
kənarda toplandığı üçün icmanın rəsmi qeydiyyatının olmadığını səbəb
göstərərək yığıncağı qeyri-qanuni elan etmişdir.
AZƏRBAYCAN
11
Yehova Şahidlərinin verdiyi məlumata görə, 6 sentyabr 2008-ci il tarixdə
Mingəçevir şəhərində Milli Təhlükəsizlik Nazirliyindən olan polislər 21 nəfərin
toplandığı yığıncağı yarımçıq dayandırmış və heç bir məhkəmə qərarı olmadan
mənzildə axtarış aparmış, iştirak edənləri təhqir etmiş və videokamera ilə lentə
almış, video yazını televiziyada nümayiş etdirməklə hədələmiş və onların dini
ədəbiyyatlarını müsadirə etmişlər. Polis dörd qadını, ev sahibini və uşaqlı ər-
arvadı saxlamış, sorğu-sual etmiş və İslamı qəbul etmək üçün onlara təzyiq
göstərmişdir. Sonra polis onları məhkəmə zalına aparmış, onları 13 dollar (10
manat) cərimə etmiş və pulu polis hesabına köçürmələrini istəmişdir.
Hakimiyyət orqanları onların öz vəkilləri və yazılı sənədləşmələrdən istifadə
etmək istəyini rədd etdikdə Yehova Şahidləri ifadə verməkdən imtina etmiş və
dindirməni qanunsuz elan edərək sənədləri imzalamaqdan imtina etmişlər. Polis
onları azad etmiş, lakin ədəbiyyatlarını müsadirə etmişdir.
DQİDK iddia etmişdir ki, Yehova Şahidlərinin yığıncaqları yalnız qanunun
pozulduğu hallarda dayandırılmışdır. DQİDK iddia edir ki, əhəmiyyət
verilməmiş bir neçə xəbərdarlıq edilməsinə baxmayaraq, icma dəfələrlə
qeydiyyatda olduğu yerlərdən kənarda dini yığıncaqlar təşkil etməyə cəhd
etmişdir.
Yerli insan hüquqları müşahidəçiləri hökuməti icbari hərbi xidmətə alternativ
mülki xidməti təşkil etməməkdə ittiham etmiş və Yehova Şahidləri icmasının
üzvləri iddia etmişlər ki, Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasını imzalamaqla
ölkə icbari hərbi xidmətə alternativ mülki xidməti təşkil etməyə borcludur.
Verilən məlumata görə, hökumət rəsmiləri həll olunmamış DQ münaqişəsinə
görə qrupun hərbi xidmətlə bağlı mövqeyini “qorxaq” və “ictimai əxlaqa zidd”
kimi qiymətləndirmişlər.
Forum 18-in verdiyi məlumata görə, Gürcüstan sərhəddinə yaxın olan etnik
gürcü kəndlərində, Qax rayonunun Kurmux kəndində gürcü pravoslav kilsələri
il ərzində yalnız iki dəfə mərasimlər üçün açıq olmuşdur. İcmaların kilsələri
bərpa etmək istəklərinə baxmayaraq, 2007-ci ildə hakimiyyət orqanları onların
tarixi abidə olduğunu bildirmiş və bağlamışlar.
Hesabatın əhatə etdiyi dövrün sonunadək hakimiyyət orqanlarının dərs
proqramını yoxlamaq bəhanəsilə 2007-ci ilin sonunda bağladıqları 19 mədrəsə və
ya Quranı öyrənmə kursları bağlı qalmışlar.
Hesabatın əhatə etdiyi dövr ərzində hakimiyyət orqanlarının İslamçı radikallar
olduğu iddia edilən müsəlmanları saxladıqları, onların saqqallarını qırxdıqları,
silah tapdıqları və İslam ədəbiyyatını qadağan etdikləri barədə çoxsaylı
AZƏRBAYCAN
12
məlumatlar daxil olmuşdur. Yerli şərhçilərin məlumatlarına görə, Sələfilər
xüsusilə ölkənin şimal rayonları olan Zaqatala, Quba və Xaçmazda fəal olmuşlar,
lakin onlar hökuməti çox zaman ekstremistlərlə mömin müsəlmanları
fərqləndirə bilməməkdə ittiham etmişlər.
Əbu-Bəkr məscidinin açılması ilə bağlı dəfələrlə məscid camaatının çağırışlarına
və məhkəmə çəkişmələrinə baxmayaraq, məscid hökumət tərəfindən bağlı
saxlanılmışdır. 2008-ci il, avqustun 17-də Bakıdakı Əbu-Bəkr məscidində
törədilmiş partlayış nəticəsində iki nəfər həlak olmuş və dini icmanın rəhbəri də
daxil olmaqla 11 nəfər yaralanmışdır. Icmanın rəhbəri sonradan sağalmışdır.
Hadisədən dərhal sonra hakimiyyət orqanları onun araşdırılması ilə əlaqədar
hər cümə günü orta hesabla 7000 möminin ibadət etdiyi məscidi bağladılar və
bütün ölkədə möminlərin məscidlərdən kənarda görüşmələrini qadağan etdilər.
Hakimiyyət orqanları sonradan hücumun, rəhbəri 2008-ci ilin sentyabrında
Rusiyanın Dağıstan Respublikasında Rusiya federal qüvvələri tərəfindən
öldürülmüş İlqar Mollaçıyev olan Meşə Qardaşları radikal qruplaşması
tərəfindən həyata keçirildiyini bəyan etdi. Bir neçə məhkəmə müraciətlərinə və
iddialarına baxmayaraq, məscid hökumətin “davam etdirilən araşdırmalar”
adlandırdığı müddət ərzində bağlı qalmışdır. Öz növbəsində DQİDK Əbu-Bəkr
Məscidinin bağlanması ilə bağlı hökumətin təhlükəsizlik orqanlarına müraciət
edilməsini tövsiyyə etmiş, eyni zamanda camaatın düzgün qaydada
qeydiyyatdan keçmədiyini bəyan etmişdir. Bundan əlavə, DQİDK Əbu-Bəkr
Məscidinin möminlərinin Azərbaycanın qeydiyyatdan keçmiş digər müsəlman
camaatlarına məxsus olan məscidlərdə ibadət etməkdə sərbəst olduqlarını
bildirmişdir.
Dinin məcburi dəyişdirilməsi
Birləşmiş Ştatlardan qaçırılmış və ya qanunsuz olaraq çıxarılmış və ya Birləşmiş
Ştatlara qayıtmasına icazə verilməyən azsaylı ABŞ vətəndaşları da daxil olmaqla
heç kimin dininin məcburi dəyişdirilməsi barədə məlumatlar daxil olmamışdır.
Din azadlığına riayət olunması ilə bağlı irəliləyiş və müsbət dəyişikliklər
Hökumət dini tolerantlığı fəal şəkildə təşviq edir. DQİDK bir neçə dəfə müxtəlif
dini icmaların rəhbərlərini toplamışdır. Il ərzində DQİDK dini azadlıq və
tolerantlıq üzrə bir sıra seminarlar, konfranslar və regional yığıncaqlar təşkil
etmişdir.
AZƏRBAYCAN
13
2007-ci ilin noyabrında Mədəniyyət Nazirlərinin Tripolidə keçirilmiş Beşinci
İslam Konfransında Bakı 2009-cu ilin İslam Mədəniyyəti Paytaxtı elan edilmişdir.
Bu, şəhərdə və Abşeron yarımadasında bir neçə məscidin təmir olunmasına
təkan vermişdir.
Cümə məscidi yenidən açılmışdır, lakin QMİ ona yeni axund – Hacı Surxay
Məmmədovu təyin etmişdir.
III Bölmə. Dini azadlığa dair ictimai münasibətin vəziyyəti
Dini mənsubiyyətinə, inancına və etiqadına görə bəzi hallarda ictimai ayrı-
seçkiliyin olduğu barədə məlumat verilmişdir. Digər dini qəbul etmiş müsəlman
vətəndaşlarına qarşı geniş yayılmış mənfi fikir və öz dinini yayan qruplara,
konkret olaraq yevangelist xristianlara və digər missioner qruplara qarşı ədavət
formalaşmışdır. Bu, həll olunmamış DQ münaqişəsi ilə əlaqədar daha da
güclənmişdir.
DQ münaqişəsi ilə bağlı ermənilərlə azərbaycanlılar arasındakı intensivləşmiş
düşmənçilik güclü olaraq qalmışdır. Ölkənin etnik erməni separatçıları
tərəfindən nəzarət olunan ərazilərdən azərbaycanlılardan ibarət olan əhali
bütövlüklə çıxarılmışdır və dağıdılmamış məscidlər fəaliyyətsiz olaraq
qalmışdır. Ölkənin hər yerində etnik ermənilərə qarşı düşmənçilik onların
çoxunun 1988-1990-cı illər arasında ölkəni tərk etməsinə səbəb olmuş və on ildən
artıqdır ki, etnik üsyanlar zamanı bir çoxu zədələnmiş erməni kilsələri bağlı
olaraq qalmışdır. Nəticədə ölkədə qalmış təxminən 10 minlə 30 min arası erməni
öz ənənəvi ibadət yerlərində mərasim keçirmək hüququndan məhrum olmuşlar.
Əvvəlki hesabat dövrlərində olduğu kimi, qəzetlər və televiziya kanalları
“qeyri-ənənəvi” dini qrupları ölkənin nüfuzunu təhlükə altında qoyan və
ölkənin dinlərarası ahəngdarlıq ənənələrinə xələl gətirən faktor kimi təqdim
olunmuşdur ki, bu da yerli təqiblərə yol açmışdır. Məsələn, Forum 18-in
məlumatına görə 2009-cu ilin martın 25-də televiziya briqadası Ağdaşda
hakimiyyət orqanları ilə birgə baptist yığıncağına reyddə iştirak etmişdir.
Hesabat dövründə Sələfiləri və xristianları tənqid edən məqalələr qəzetlərdə
çap olunmuşdur. Ümumiyyətlə, cəmiyyət xarici (əksərən İran və Sələfi)
müsəlman missioner fəaliyyətlərinə mənfi münasibət bəsləmişdir və çoxları buna
siyasi İslamın yayılması və buna görə də sabitliyə və sülhə təhlükə kimi
baxmışdır. Hökumətin qanunsuz fəaliyyətlə məşğul olduqlarını iddia etdiyi bəzi
müsəlman icmaları mətbuatın hədəfinə çevrilmişdir.
AZƏRBAYCAN
14
2008-ci ilədək olan dövrlərə həsr olunmuş məruzələrdən fərqli olaraq, heç bir
anti-Semitizm insidenti barədə məlumat daxil olmamışdır.
IV Bölmə. ABŞ Hökumətinin siyasəti
ABŞ hökuməti özünün insan hüquqlarının təşviq edilməsi siyasətinin bir hissəsi
kimi hökumətlə din azadlığı məsələlərini müzakirə edir. Hesabatın əhatə etdiyi
dövr ərzində səfirlik nümayəndələri qeydiyyat prosesi və “qeyri-ənənəvi” dini
qruplara qarşı rəsmi münasibətlə bağlı narahatlıqlarını, eləcə də mömin
müsəlmanlara qarşı təqiblərlə bağlı narahatlıqlarını DQİDK-ya çatdırmışlar.
Səfirlik , həmçinin hökumətlə müzakirələrində və mətbuatda dini azadlıqla bağlı
rəsmi öhdəliklərin səviyyəsi ilə bağlı narahatlıqlarını ifadə etmişlər.
Bundan əlavə, 21-22 noyabr 2008-ci iltarixlərdə ABŞ-ın İslam Ölkələri
Konfransındakı xüsusi səlahiyyətli elçisi ölkəyə səfər etmiş və hökumət və dini
rəhbərlərlə görüşlərində İslamın Azərbaycanda rolu və Azərbaycanın böyük
İslam aləmində rolu barədə müzakirələr aparmışdır.
Səfir və digər səfirlik işçiləri din azadlığını müşahidə etmək məqsədilə əsas
müsəlman, xristian və yəhudi dini icmalarının nümayəndələri ilə sıx əlaqə
saxlamış və qeydiyyatdan keçməmiş dini qrupların üzvləri ilə müntəzəm olaraq
görüşmüşlər. Səfirlik işçiləri həmçinin din azadlığı məsələləri ilə məşğul olan
QHT ilə sıx əlaqə saxlamışdır.
Dostları ilə paylaş: |