A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
17
Atlı türklər kimi saqa boylarının ilk köçləri II minilin ortalarından başlansa da, onların aktiv siyasi tarix səhnəsinə çıxması, sözün hərfi mə- nasında, dəmir dövrü ilə başlanır. Konkret bir dövrü deyil, III minildən İslamaqədərki çağları əhatə edən «Oğuz zamanında» deyimi hər dəfə iş- ləndiyi konteksdə müəyyən tarixi dövrə aid olur. Türklərdə Oğuz xanın İbrahim peyğəmbər çağında yaşaması inancı vardı . 24
Lakin Oğuz obrazı bir məqamda Ayın oğlu (onu Ay-kağan doğdu) kimi verilib, III minilin ilk yarısında yaşamış ökuz (oquz) epitetli Bilqamıs ilə eyni (Zülqərneyn) obrazdırsa, başqa bir konteksdə Kara-xanın oğlu kimi, oğuz boylarının soybabasıdır. Bu baxımdan, Dədə Qorqud hekayələrində oğuzlar dövrü anlamında işlənən «ol zaman» deyimində arxaik qat II minilin ortalarına, sonrakı qatlar isə bir-birini əvəz edən Saqa, Hun, Xəzər və Səlcuqlar ça- ğını əhatə edir və «Koroğlu» eposunda olduğu kimi, «Oğuznamələr» də bu müxtəlif tarixi qatlara aid olayları eyni tarixi müstəvidə təqdim edir. Ona görə də, eyni oğuz bahadırı həm arxaik qatda, həm də islamlaşma çağı olaylarında iştirak etməli olur .
Türklərin dövlətçilik tarixində önəmli rolu olmuş müxtəlif çeşidli dini inancların
da
ayrı-ayrı
zamanlarda ortaya çıxdığını görmək olur.
Belə
ki,
III minildən İslamaqədər
davam edən «bir tanrı» inamlı Tanrıçılıq
ilə
yanaşı,
bəzi bölgələrə başqa etnosların gətirdiyi zərdüşti, məzdəki, mani, musəvi (yəhudi) və xristian dinləri də olmuşdur. 25
Azərbaycanda bir çox türk boyu əsas türk dini olan Tanrıçılığı (Gök-Tanrı) saxlasa da, bəzi türk boylarının, daha doğrusu, hun, alban, aran, ermən, xəzər, qıpçaq boyları içində bəzi ailə və
soyların m.s. xristian dinlərini
qəbul
etməsi bəllidir, lakin azər türklərinin zərdüşti, məzdəki və mani dininə ta- pınması
haqqında
tarixi
bəlgə yoxdur. 26
ulu
peyğəmbə- rimiz Məhəmmədin (s.ə.s.) dinini qəbul etmiş türklər tanrıçı,
musəvi və
xristian türklərlə iç-içə dini tolerantlıq mühitində
yaşamışlar. Xəzər dövlə- 24 KCN, I. 11; Bü görüşün arxeoloji bəlgəsi kimi, II minilin ortalarında meqalit tikililər, Oğuz qalaçaları diqqəti çəkir. 25 Dədə Qorqud hekayələrində təkur (xan) və məlik (bəy) titulları ilə adı keçən Qara- Tikan, Sunu-Sandal, Qıpçaq, Şöklü, Qara-Aslan, Qara-Təkur, Buğacıq, Baybecan bəy və onların boyu xristianlığı qəbul etmişdilər. 26 Yerli Od kultu və Asar tanrıya inama dayanan, lakin pers mühitində formalaşdığı üçün türk gələnəyindən fərqlənən zərdüştilik, zərdüştiliyə dayanıb, atəşpərəstliyi önə çıxaran və mal-mülk bərabərliyi, hətta arvadları bölüşdürmək adətini təbliğ edən məzdəki dini də türklər üçün yad idi. Çünki etnik kökü baxımından, Məzdək fars (əcəm) idi və bunu Nizamülmülk xüsusi qeyd edir: «Məzdək əcəmdir» (Siyasətnamə, 158). 18 tində dörd dinə tapınan ayrı-ayrı türk boylarının bir yerdə yaşaması bunun bariz nümunəsidir. Tolerantlıq «din ayrı qardaş» deyimində də qalmışdır. Əvvəlki minilllərdə daha sadə görkəmi olan Misir məbədləri artıq m.ö.
funksiyasının genişlənməsi görünür. Artıq hər beş adamdan biri, əkilən torpağın isə üçdə biri məbədə aid idi. Çoxtanrılı Roma-Yunan tapınaq və məbədləri də böyük imtiyaza malik idi. Bu durum xristianlıq çağında Bizans
dövlətinin
məbədlərə verdiyi
böyük
önəmlə
daha
da
artmışdı.
Türk toplumundan fərqli olaraq, bu dövlətlərdə dini institutlar başqa dinlərə qarşı barışmaz mövqe tutur və sadə xalqı yox, oliqarx və hakim zümrəni müdafiə edirdi. Türklərin yeni-yeni ölkələr fəth etməsində başqa etnik boylara və başqa dinlərə tolerant münasibəti də öz bəhrəsini verirdi, hətta 475-də rumlu çinovnik və feodalların talançı xislətinin artıq dözülməz hal almasından bəhs edən yepiskop Salvian Marselli qeyd edirdi ki, rumlular belə «varvarların (türklərin) zəbt etdiyi torpaqlara qaçır». Dövlətçilik baxımından Ön Asiya xalqlarından xeyli geridə qalan Avropa xalqlarında boy-soy qurumundan dövlət qurumuna keçid və haki- miyətin irsi ötürülməsi m.ö. I minildə gerçəkləşdi. Aqressivliyilə seçilən Asur, aqressiv olsa da, işğal etdiyi ölkələrdə tikinti aparıb, kanallar çəkən Urartu və həmin minilliyin ortalarına qədər mədəniyət mərkəzi sayılan Babil dövlətindən uyğun bölmələrdə bilgi verilmiş və bu dövlətlərdə irsi hakimiyət olması göstərilmişdir. Aşırı şovinizmi ilə seçilən Əhəmənilər və bir neçə əsr sonra onu təqlid etməyə çalışan Sasanilər də hakimiyəti seçimlə deyil, irsi yolla varisə verirdi: «Ərdəşir Babəkandan başlamış əcəm şahlarının axırıncısı olan Yəzdgürdün dövrünə qədər şah oğlu şah ola bildiyi kimi, vəzir oğlu da vəzir olmalı idi». 27 Sosial qurumu dövlət quruluşuna transfer edərək insan azadlığına önəm verən türklərin dövlət- çilik fəlsəfəsinin əsasında seçim dururdusa, Yunan-Roma dövlətlərinin yaranmasında da ailə (klan) və boy qurumları önəm daşımış və Bizans çağında bu gələnək hakimiyətin irsi ötürülməsi şəklində davam etmişdir. Müasir genetika, geneologiya terminlərinin kökündə dayanan «soy» anlamlı genos (yunan), gens (latın) sözü «qadın» anlamı ilə bağlıdır. 28 Ol-
sun ki, qədim türkcənin kün (xalq) sözünə bənzəsə də, german dillərin-
27 Siyasətnamə, 142; Bu sözləri yazan Nizamülmülk həmin gələnəyin türk dövlətçiliyinə gətirilməsində həm də şəxsi marağı vardı: özü bir neçə türk hökmdarının baş vəziri ol- muşdu və özündən sonra bu vəzifənin oğluna keçməsi üçün çalışırdı. 28 Müqayisə et: gine (yunan), gin (hay), jena (rus), zənən (fars). Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|