5 mavzu gnoseologiya – bilish falsafasi bilishning mazmun va mohiyati bilish nazariyasining predmeti. «Gnoseologiya»

Gnoseologiyaning mohiyati va mazmuni. Optimizm. Skeptitsizm. Agnostitsizm. Bilish
jarayoni rivojlanish qonuniyatlarining shakllari, haqiqatning tagiga yetish imkoniyatlari nuqtai
nazaridan o’rganiladi. Uning har xil modellari, yondashuvlari mavjud. Materialistik modellar
zamirida dunyoning inson ongida aks etish tamoyillari: Demokritda – obrazlar (eydoslar), YAngi
davr faylasuflarida – sensor signallari, Berklida – sub’yektning sezgilari yotadi. Leybnits bilishni
ilohiylashtirilgan g’oyaning inson tug’ma tushunchalariga ta’siri deb hisoblagan. Gegel’ taklif
qilgan modelning zamirida mutlaq g’oyani anglash yotadi. Max, Avenarius va boshqa sub’yektiv
idealistlarda (XIX asr oxiri – XX asr boshlari) bilish jarayoni – bu sezgilarning bo’sh va tejamli
aloqasini amalga oshirishdir.
Inson aqli bilish pillapoyasidan yuqoriga ko’tarilar ekan, har bir yangi pog’onada qayta-
qayta quyidagi savolga javob topishga harakat qiladi: dunyoni bilish mumkinmi?, bilishning
chegaralari bormi? Falsafada bu savollarga javob beruvchi uch asosiy yo’nalishni farqlash
mumkin: optimizm, skeptitsizm va agnostitsizm (Kant va boshqalar). Optimistlar dunyoni bilish
mumkinligini ta’kidlaydilar, agnostiklar, aksincha, buni rad etadilar (I.Kant – «narsa o’zida»).
Skeptiklar esa, dunyoni bilish mumkinligini inkor etmaydilar (XVIII asrda D.YUm), biroq
bilimning haqiqiyligiga shubha bildiradilar. Odatda, skeptitsizm paradigmalar, qadriyatlar,
ijtimoiy tizimlar va hokazolar o’zgarayotgan davrda (yoki uning arafasida), ilgari haqiqiy deb
hisoblangan xulosalar fan va amaliyot olgan yangi ma’lumotlar nuqtai nazaridan soxta, asossiz
bo’lib chiqqan holda ravnaq topadi. Skeptitsizm psixologiyasiga xos xususiyat shundan iboratki,
u darhol nafaqat eskirgan, balki yangi, shakllanayotgan fikrlar, g’oyalarni ham toptay boshlaydi.
Bu psixologiya zamirida tadqiqotchining yangilikka tashnaligi va inson tafakkurining kuchiga
bo’lgan ishonch emas, balki qachondir qabul qilingan «qulay» tamoyillarga tayanish yotadi.

---

---

Skeptitsizm ta’limot sifatida, hech shubhasiz, zararlidir, chunki u insonning bilish borasidagi

deyarli barcha imkoniyatlarini kamsitadi.
Bilimga chanqoq bo’lgan, bilishga harakat qilayotgan odam optimist: «Men buning
nimaligini bilmayman, biroq bilishga umid qilaman», deydi. Agnostik esa, «Men buning
nimaligini bilmayman va hech qachon bila olmayman», deb ta’kidlaydi. YUzaki skeptitsizm,
ko’r-ko’rona fanatizm kabi, dunyoqarashi tor odamlarda ko’p uchraydi. F.Laroshfuko ta’biri
bilan aytganda, kaltabin odamlar odatda o’z dunyoqarashi doirasidan chetga chiqadigan hamma
narsani qoralaydi. Biroq oqilona darajadagi skeptitsizm foydali va hatto zarur. Bilish usuli
sifatida skeptitsizm shubha shaklida amal qiladi, bu esa haqiqatning tagiga yetish sari tashlangan
qadamdir. SHubha eskirgan, qotib qolgan aqidalarning tagiga suv quyadi, ularga putur yetkazadi.
U – rivojlanayotgan fanning muhim unsuri. Bilimsizlik qayd etadi va inkor qiladi, bilim –
shubhalanadi.
Biroq bu uch yo’nalishni farqlash, bizningcha, masalani soddalashtirishdan boshqa narsa
emas. To’g’ri, agnostiklar dunyoni bilish mumkinligini inkor etadilar, ammo bu ko’r-ko’rona,
hech narsaga asoslanmagan inkor etish emas. Ular ko’rsatayotgan ko’pgina savollarga chindan
ham hali javob topilmagan. Agnostitsizmga olib keluvchi asosiy muammo shundan iboratki,
narsa yoki hodisani bilish jarayonida bu narsa yoki hodisa albatta bizning tafakkur va sezgi
a’zolarimizda aks etadi. Bu narsa yoki hodisa bizning tafakkur va sezgi a’zolarimizda aks etish
natijasida qanday ko’rinish kasb etgan bo’lsa, biz ular haqida shunday ma’lumotga ega bo’lamiz.
Narsalar va hodisalar aslida qanday ekanligini biz bilmaymiz va bilishimiz mumkin ham emas.
Qarshimizda bosh-adog’i yo’q dunyo yastanib yotadi, biz esa unga o’z formulalarimiz
modellarimiz va tushunchalarimiz bilan yaqinlashib, cheksizlikni o’z tasavvurlarimiz bilan ilg’ab
olishga harakat qilamiz. Tushunchalar, kategoriyalar va nazariyalar «tugunlari»ni qay darajada
qattiq qilib tugmaylik, dunyoni tushunib yetishga shu yo’sinda da’vogar bo’lishimiz to’g’rimi?
Bundan chiqdi, biz o’z bilish usullarimiz bilan chegaralangan dunyoda yashaymiz va olam
haqida haqqoniy bir gap aytishga qodir emasmiz.
Biroq bilish fanining rivojlanishi agnostitsizmning bu amaliy xulosasini har qadamda rad
etadi. Masalan, pozitivizm asoschisi O.Kont insoniyat Quyoshning kimyoviy tarkibini
aniqlashga qodir emas, deb ta’kidlagan edi. Biroq keyinchalik spektral analiz yordamida Quyosh
tarkibi aniqlandi. XIX asr fanining ba’zi bir namoyandalari atomlar amalda mavjud emas, ular
faqat tafakkur mahsuli, deb hisoblar edi. Biroq E.Rezerford atomlar amalda mavjud ekanligini
isbotlab berdi, oradan yarim asr o’tgach, genlarning keng kimyoviy tarkibi aniqlandi.
SHunga qaramay, bugungi kunda ham agnostik xulosalarni neopozitivizm, fenomenologiya,
ekzistensializm, pragmatizm va hokazolarda kuzatish mumkin. Ularning agnostitsizmi nafaqat
gnoseologik xususiyatga ega bo’lgan sabablar, ichki mantiq bilan, balki ma’lum darajada
D.YUm va O.Kont falsafasi boshlab bergan an’ana bilan ham belgilanadi. Agnostsizm haqida
so’z borar ekan biz beixtiyor I. Kantga murojaat qilamiz
Kant agnostitsizmining qisqacha mazmuni quyidagicha: biz biladigan narsa (fenomen) va
o’z holicha mavjud bo’lgan narsa (noumen) mutlaqo har xildir. Biz hodisalar mohiyatini qay
darajada teran anglamaylik, bizning bilimimiz baribir o’zicha mavjud bo’lgan narsalardan farq
qiladi. SHunday qilib, I. Kant fikricha, bizning ongimiz, hissiyotimiz, tafakkurimizga bog’liq
bo’lmagan narsalar olami mavjud. Uni faylasuf «narsa o’zida» sifatida ta’riflaydi. I.Kantning
fikricha, bilish jarayoni «narsa o’zida»ning sezgi a’zolarimizga bevosita ta’siri ostida his-
tuyg’uning uyg’onishidan boshlanadi. Vaholanki, his-tuyg’ular, tushuncha va hukmlar o’z
holicha «narsa o’zida» haqida muayyan nazariy bilim berishga qodir emas. Lekin bundan
ishonchli bilim yo’q ekan, degan xulosaga kelmaslik kerak. Matematika va tabiatshunoslik aynan
shunday ishonchli bilim manbaidir. Ammo ular qay darajada ishonchli bo’lmasin, «narsa o’zida»
haqidagi haqiqiy bilim bo’la olmaydi. Kant bizning tafakkurimizda shakllangan tushunchalar
«narsa o’zida»ni qay darajada to’g’ri yoki noto’g’ri aks ettira oladi, degan savolga aniq javob
mavjud emas, deb ta’kidlaydi.