5 mavzu gnoseologiya – bilish falsafasi bilishning mazmun va mohiyati bilish nazariyasining predmeti. «Gnoseologiya»

Falsafiy bilim. Falsafa san’at va din kabi, bilish vazifalarini yechish bilangina
kifoyalanmaydi. Uning bosh vazifasi san’at va din bilan uyg’un holda– insonning dunyoda
ma’naviy mo’ljal olishiga ko’maklashishdan iborat. Falsafiy bilish ayni shu maqsadga
bo’ysundirilgan. Falsafa umuman dunyo, uning «birinchi» asoslari, hodisalarning universal
o’zaro aloqasi, borliqning umumiy xossalari va qonunlari haqida umumiy tasavvurni
shakllantiradi. Falsafa dunyoni insonga bog’lab o’rganadi. Me’yorlar va ideallar, ilmiy bilimlar
va san’at yutuqlari, insonning tashvishlari, ehtiyojlari, hayot mazmunini anglash yo’lidagi
izlanishlari faylasufning dunyoqarashini, falsafiy mushohada yuritish shaklini belgilaydi. Falsafa
jamiyat ongi, jamiyat madaniyatining nazariy ifodasi sifatida amal qiladi. U tafakkur tarzi,
qadriyatlar, ideallar, falsafiy muammolar va ularni ko’rib chiqish xususiyatini belgilaydigan
madaniyat bilan uzviy bog’liqdir. Falsafa umuman dunyoga va madaniyat sub’yekti sifatidagi
insonga murojaat etadi. Falsafiy bilim donishmandlik sifatida tavsiflanadi. Donishmandlik –
dunyoni va insonning undagi o’rnini yaxlit tushunish andozasi. Falsafa barcha odamlar uchun
muhim bo’lgan haqiqatlarning tagiga yetish uchun (ilmiy va noilmiy) bilimdan foydalanadi.
Kant falsafa inson aqlining boshqa bilimlarga oliy qadriyat tusini beruvchi eng so’nggi
maqsadlarini anglab yetishni tushunishga, bu bilimlarning inson uchun ahamiyatini aniqlashga
yordam beradi deb hisoblagan. Falsafa inson faoliyatini yo’lga soluvchi tamoyillar,

---

---

yondashuvlar, qadriyatlar va ideallar tizimini, uning dunyoga va o’z-o’ziga munosabatini

belgilaydi. Dunyoning inson bilan mushtarak holdagi obrazini yaratib, falsafa muqarrar tarzda
qadriyatlar dunyosiga murojaat etadi. Etika, estetika, aksiologiya – falsafiy bilimning qadriyatlar
dunyosini o’rganuvchi maxsus sohalardir. Falsafa san’atda o’zining yorqin va ishonarli ifodasini
topishi bejiz emas. Ko’pgina faylasuflar uning metaforalarga boy obrazli tilidan o’z g’oyalarini
ifodalash uchun foydalanadi.
Din kabi, falsafiy bilimning ham bosh maqsadi – insonni kundalik tashvishlar sohasidan olib
chiqish, unda yuksak ideallarga qiziqish uyg’otish, uning hayotiga chin mazmun baxsh etish, eng
zamonaviy qadriyatlar sari yo’l ochishdir. Biroq din – ommaviy ong bo’lsa, falsafa – nafaqat
iste’dod, balki kasbiy bilim va ko’nikmalarni ham talab qiluvchi elitar ongdir.
Falsafiy bilimda ikki asos – ilmiy-texnikaviy va nazariy-ma’naviy asoslarning
uyg’unlashishi uning ongning betakror shakli sifatidagi o’ziga xos xususiyatini belgilaydi. Bu
falsafa tarixida – tarixan vaqtda bir-biri bilan tasodifiy emas, balki muqarrar tarzda bog’langan
falsafiy ta’limotlarning g’oyaviy mazmunini meros qilib olish, rivojlantirish jarayonida ayniqsa
bo’rtib ko’rinadi. Bu ta’limotlarning barchasi – yaxlit bir butunning qismlari, xolos.
Oqilonalikning boshqa sohalarida (masalan, fanda)gi kabi, falsafada ham yangi bilim o’zining
avvalgi darajasidan voz kechmaydi, balki uni o’zining ayrim ko’rinishi sifatida o’z tarkibida
qoldiradi. Tafakkur tarixida biz taraqqiyotni, mavhum (nomukammal, biryoqlama) bilimdan
yanada aniqroq (mukammal, serqirra) bilim sari muttasil yuksalishini kuzatamiz, deb ta’kidlagan
edi Gegel’. Falsafiy ta’limotlarning ketma-ketligi ham g’oya mantiqiy ta’riflarining ketma-
ketligi bilan asosan bir xil, ya’ni bilish tarixi anglab yetilayotgan predmetning ob’yektiv
mantiqiga mos keladi.
Biroq falsafiy bilimning ma’naviy (qadriyatlar va mo’ljallar) qismi yuksalish qonuniga ham,
hokimiyat va vaqtga ham bo’ysunmaydi. U tarixiga «yuksak», «tuban» mezonlari bilan
yondashish mumkin bo’lmagan san’atga yaqinroq. N’yuton ta’biri bilan aytganda, olimlar o’z
o’tmishdoshlarining «elkalari»da turadi: ular o’z ijodi bilan bir umumiy ishni davom ettiradi,
rivojlantiradi. San’atkorlar esa bu safga sirmaydi. Zero, ularning har biri – alohida dunyo,
alohida olam (lekin bu davrlar va avlodlarning badiiy tajribasida vorisiylikni istisno etmaydi).
Buyuk san’atkor o’z davrining buyuk ifodachisi bo’lib, ayni shu ma’noda uning ijodi odamlar
uchun olamshumul ahamiyat kasb etadi.
Biroq falsafiy bilimning nazariy qismi, ya’ni uning ichki mantiqi ancha murakkabdir. Bu
falsafiy g’oyaning serma’noliligi, u rivojlantirilishi, har xil, hatto qarama-qarshi yo’nalishlarda
davom ettirilishi mumkinligi bilan izohlanadi. Masalan, Lokk (XVII asr ingliz faylasufi)
falsafasidan uning izdoshlari (idealist Berkli va fransuz ma’rifatchi materialistlari Didro,
Gol’bax) bir-birini mutlaqo istisno etuvchi xulosalar: Berkli – sub’yektiv-idealistik, fransuz
mutafakkirlari – esa ma’rifatchilik bilan bog’liq xulosalar chiqarganlar. Kant, va Gegelning
falsafiy g’oyalari hozirgi zamon tafakkuriga asos soldi. Biroq har bir kantchi, gegelchining o’z
Kanti, o’z Gegeli bor, ularning har biri o’z o’tmishdoshlarini o’zicha talqin qiladi. Boz ustiga,
biron-bir yirik faylasuf o’z g’oyalarini bitta yagona manbadan olmagan. Kant Leybnits va
YUmga, Forobiy Aristotel’ va Platonga tayangan va hokazo. Bularning barchasi yangi falsafiy
bilimning vujudga kelishiga asos bo’ladi. SHakllangan bu yangi falsafiy bilimda esa ijodiy
tanqid muhim rol o’ynaydi.
Har qanday bilim singari, falsafiy bilim ham haqiqat va ishtiboh birligidir. Biroq
gnoseologiyada bu tushunchalar alohida mazmun kasb etadi. Bu mazmun ijtimoiy-tarixiy,
ijtimoiy-ma’naviy xususiyatga ega bo’lib, u muqarrar tarzda nafaqat bizning tafakkurimizni,
balki unga bog’liq bo’lgan, unga asoslangan bizning harakatlarimizni ham baholashni o’z ichiga
oladi. Biroq, insonning oliy maqsadlari – uning universal, jismoniy, aqliy va ma’naviy kuchlarini
rivojlantirishga mos keladigan harakat (qilmish, qaror, niyat)gina haqiqiydir. Haqiqat, chin hayot
kabi, insonning yuqorida zikr etilgan kuchlari va ijodiy qobiliyatini cheklamaydigan,
toraytirmaydigan, balki ularni kengaytiradigan va rivojlantiradigan tamoyillar va qadriyatlarga
rioya qilish demakdir. O’z navbatida, ishtiboh ham oddiy sub’yektiv mantiqiy xato, yanglishish,

---

---

adashish yoki dushmanlarning kirdikorlari mahsuli emas, balki tarix adashuvining muqarrar

natijasidir.
Masalan, kommunistlarning barcha yo’llar bizning asrimizga, jamiyatni erkinlik, tenglik va
birdamlikka yetaklaydi, degan umid va ishonchlarini xatoga yo’yish mumkin, chunki ularning
birontasi ham o’z tasdig’ini topmadi. Biroq xatolar zamirida teran mazmun yotadi. Axloqiy
imperativ (ideal, orzu) borliq emas, biroq u mazkur borliqning darakchisi. Jamiyatda axloqiy
tushunchalar, qadriyatlarga munosabatning o’zgarishi insoniyat millionlab kishilar hayotida
olamshumul o’zgarishlar yuz berishi arafasida turganining eng aniq ko’rsatkichidir. Zotan,
g’oyalar yo’q joydan paydo bo’lmaydi, osmondan tushmaydi. Ilmiy bilim ma’nolar, maqsadlar,
qadriyatlar va insonning qiziqishlariga befarq bo’lsa, falsafiy bilim insonning dunyodagi o’rni va
roli haqidagi bilimdir.