11-Mavzu: Deviant xulq– ijtimoiy-pedagogik muammo sifatida. Reja

Me’yordan og’ishganlik tiplari
Me’yordan og’ishganlikni shartli ravishda to’rt guruhga bo’lish mumkin: jismoniy, psixik, pedagogik va ijtimoiy me’yordan jismoniy og’ishlik insonning sog’lig’i bilan bog’liq bo’lib, tibbiy ko’rsatkichlar orqali belgilanadi. U bolalarning yosh va jinsiy ko’rsatkichlari bilan (vazni, bo’y uzunligi, ko’krak kengligi va boshqalar) ifodalanadi. Ular bolaning sog’lig’ini xarakterlaydi. Aslida bular ideal ko’rsatkichlar bo’lib, bunday ko’rsatkichlarga to’la muvofiq keladigan bolani topish qiyin bo’lsa kerak. Jismoniy jihatdan me’yordan og’ishgan bolalarni ijtimoiylashtirish alohida qiyinchilik bilan amalga oshirilib maxsus ishlarni talab etadi.
Sog’lig’i jihatidan me’yordan og’ishganlik biror kasallik asorati yoki avloddan-avlodga o’tuvchi omillar, ba’zan tashqi vaziyat orqali yuzaga kelishi mumkin. Masalan, og’ir ekologik vaziyat, oziq-ovqat, ichimlik suvining sifatsizligi, oilaning umumiy yashash sharoitining og’irlashishi va boshqalar. Sog’ligi va o’sishida me’yordan og’ishlik bo’lgan insonlarning ko’pgina toifalari mavjud. 1980 yili jahon sog’liqni saqlash tashkiloti Britaniyaning imkoniyati cheklangan shaxslar uchun uch bo’g’inli shkalasini qabul qildi.

1. Xastalik – inson sog’lig’idagi har qandy yo’qotish, psixik yoki jismoniy funktsiya anatomik tuzilmasi elementlari, faoliyatdagi biror-bir qiyinchilikning aniqlanishidir.

2. CHeklangan imkoniyat – inson uchun ye’yordagidek hisoblanadigan har qanday cheklanish yoki o’z faoliyatining yo’qolishi (nuqsonning ko’pligi yoki asorati) yoki inson faoliyati doirasidagi har qanday cheklanishlar.
3. Layoqatsizlik (nogironlik) – inson sog’lig’idagi nuqsonlar asorati yoki cheklangan imkoniyat, me’yoriy qaysidir rolning bajarilishiga to’siq bo’lgan, yosh ko’rsatkichlari, jinsiy yoki ijtimoiy omillardan kelib chiqadigan holat.
g’arbiy davlatlarda “Sog’lig’ida imkoniyati cheklangan shaxslar” tushunchasi qabul qilingan. o’zbekistonda ham bu tushuncha kiritilib, unga jismoniy (yoki) va psixik kamchiligi bo’lgan bolalar taalluqlidir. Bunday bolalarning sog’lig’idagi nuqsonlari ularning standartdagi ta’lim olishlarida to’siqlik qiladi, shu sababli ta’lim olishda maxsus sharoitlar yaratilishini talab etadi.
SHuningdek, “nuqsonli” tushunchasi ham kiritilgan bo’lib, ular jismoniy, psixik og’ir va murakkab kabi turlarga ajratilgan.
Me’yordan psixik og’ishlik eng avval bolaning aqliy rivojlanishi,uning psixik nuqsonlari bilan bog’liq.
Bu guruhga eng avvalo psixik rivojlanishida to’xtalish (ZPR) bo’lgan bolalar va aqliy norasolar yoki oligofreniya (yunon tilidan, oligos – kichik va phren - aql) lar kiradi. Bolalarda turli darajali ruhiy xastaliklar uchraydi: yengil – debillik, chuqur – idiotiya. SHuningdek, psixik og’ishga nutqdagi nuqsonlilar, xissiy (emotsional) – irodaviy muhitdagi nuqsonlilar ham kiradi. Bu psixik og’ishlikning eng so’nggi shakli bo’lib, autizm (Yunon tilidan, autos- sam) – psixikaning holati, muloqotga ehtiyoji yo’qligi, odamoviligi bilan xarakterlanadi va o’z-o’zini o’ldirish, suitsitga moyil bo’ladi.
Me’yordan psixik og’ishganlik bolalarning alohida guruhiga iqtidorlilar kiradi. Bu bolaga muvaffaqiyatga erishishini ta’minlovchi, biron-bir faoliyatni bajarishda yutuqlarga erishuvida muhim bo’lgan bolalar iste’dodining o’ziga xos turlaridir. hozirgi davrda bolalardagi iste’dodni, ulardagi musiqaga, san’atga, tasviriy san’at, sport, aqliy qobiliyatlilarini ertaroq aniqlovchi ajoyib metodikalar ishlash chiqilgan. Bu metodikalar bolalar qobiliyatlarini shakllashtirishga ham xizmat qiladi.
Pedagogik me’yordan og’ishlik. Bu shunday tushunchaki, hozircha pedagogika va ijtimoiy pedagogikada juda kam qo’llaniladi. Pedagogik me’yorlarda eng avvalo standartlar ko’zda tutiladi. Ular ta’lim darajalarini belgilab beradi. Ta’limni egallaganlik yoki egallay olmaganlik me’yordan og’ish me’yorlari haqida fikr yuritish mumkin. Pedagogik me’yorlar bo’lib, mamlakatda qabul qilingan umumiy ta’lim standartlar hisoblanadi. Bu standartlarga muvofiq ma’lum yoshdagi bola, shu davrga muvofiq darajadagi ta’limni o’zlashtirishi, o’rta ma’lumot (9-sinf)ni olishi va o’rta maxsus yoki kasb ta’limini olgan bo’lishi lozim. o’zbekiston respublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” (1997) ga muvofiq umumiy o’rta ta’lim (9-sinf) hamma uchun majburiydir. SHu baza asosida mustaqil ta’lim sifatida majburiy bo’lgan o’rta maxsus yoki kaab ta’limi o’qish muddati uch yil davomida amalga oshiriladi.
Ijtimoiy me’yordan og’ishganlik tushunchasi “ijtimoiy me’yorlar” tushunchasi bilan bog’liq. Ijtimoiy me’yorlar – bu jamiyatning u yoki bu davrida, bosqichida maxsus o’rnatilgan hatti-harakat namunalari yoki yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan (ruxsat etiladigan yoki majburiy) qoidalardir.
Umumiy qabul qilingan xulq-atvorga oid qoidalar o’z tarixiy rivojlanish yo’liga ega. Ular Qadimgi davrlardan ma’lumdir. Jamiyat doimo o’zini saqlab qolishga harakat qilgan. SHu maqsadda insonlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarda turli ijtimoiy cheklashlar: miflar, tabu (mann qilish), an’analar, diniy dogmalar (aqidalar) kiritilgan.
Insoniyat jamiyati doimo murakkablashib va takomillashib borgan. Vaqt o’tishi bilan yanada mustahkamroq huquqiy, ahloqiy me’yorlar vujudga kelib, insonlar xulq-atvoriga bo’lgan munosabatda u yoki bu jamiyatda qabul qilingan ahloq va hulqli me’yordan og’ish holatlari shakllanishiga qarshi me’yorlash yuzaga keldi.