0f11aztitul(1-7)

76 
 
∆   müddətində  elektroda  çatan  ionların  sayı  həmin  müddətdə  məhluldan  keçən 
elektrik yükünün (
∆ ) ionun yükünə (
) olan nisbətinə bərabərdir: 
=
∆
=
∆
. (3) 
Burada 
∆ = ∆  olduğu nəzərə alınmışdır. İonun yükü onun valentliyi ( ) ilə təyin edilir: 
= ∙ . (4) 
Beləliklə, (2), (3) və (4) ifadələrini (1)-də nəzərə aldıqda elektrodda ayrılan maddə-
nin kütləsinin asılı olduğu kəmiyyətlər müəyyən olunar: 
=
∙ ∙
∙ ∆  (5) 
və ya 
=
∙ ∙
∙ ∆ . (6) 
(6) düsturunda
 ∆  vuruğunun əmsalı verilmiş maddə üçün sabit kəmiyyətdir. Onu 
  ilə işarə etsək 
=
∙ ∙
, (7) 
Elektrolizin  I qanununun riyazi ifadəsini alarıq: 
    
 
 
= ∙ ∆ , (8) 
və ya 
 
= ∙ ∆ . (9) 
 Elektrolitdən elektrik cərəyanı keçərkən elektrodda ayrılan maddənin kütləsi 
cərəyan şiddəti və onun keçmə müddətindən düz mütənasib asılıdır. 
Mütənasiblik əmsalı olan
  maddənin elektrokimyəvi ekvivalenti adlanır. Onun 
fiziki mənasını asanlıqla müəyyən etmək olar. Bunun üçün (2) və (4) ifadələrini (7)-
də nəzərə almaq kifayət edər: 
=
. (10) 
 Maddənin elektrokimyəvi ekvivalenti – ədədi qiymətcə ionun kütləsinin yükünə 
olan nisbətinə bərabərdir.Onun tərs qiyməti, yəni zərrəciyin yükünün kütləsinə nis-
bəti 
xüsusi yük adlanır. 
Elementar yükün Avoqadro ədədinə hasili Faradey sabiti (və ya Faradey ədədi) ad-
lanır: 
= ∙
. (11) 
  Faradey sabiti 

  ədədi qiymətcə elektrolit məhlulundan keçən zaman elektrod 
üzərində 1 mol maddə ayrılması ilə nəticələnən elektrik yükünə bərabərdir: 
=
∙
∆
=
1
∙
∆

. (12) 
Burada 

− maddə miqdarıdır. Faradey sabiti üçün təcrübədən təyin edilmiş qiymət: 
= ∙
= 9,65 ∙ 10
. 
(11) ifadəsi (7)-də  nəzərə alınarsa, maddənin elektrokimyəvi ekvivalenti 
aşağıdakı ifadəyə bərabər olar: 
=
. (13) 
  LAYİHƏ

---

 
77 
 
 
Molyar kütlənin valentliyə nisbəti maddənin kimyəvi ekvivalenti adlanır: 
=
. (14) 
(14) ifadəsi (13)-də nəzərə alınarsa, maddənin elektrokimyəvi ekvivalenti ilə kimyəvi 
ekvivalenti arasında asılılığın olduğu aşkarlanar:  
= . (15) 
       Bu asılılıq elektrolizin II qanunu adlanır. 
 
 
NƏ ÖYRƏNDİNİZ?
İş vərəqinə “elektrolit”, 
“elektrolitik dissosiasiya”, “elektroliz”, “ion 
keçiricilik”, “elektrolizin I qanunu”, “elekt-
rolizin II qanunu” anlayışlarının tərif, yaxud 
izahlarını qeyd edin.
 
Layihə.
“Elektrolizin tətbiqləri” möv-
zusunda poster təqdimat hazır-
layın.
 
Aşağıdakıları isbat edin. 
Məsələ 1. İsbat edin ki, Faradeyin birləşmiş qanunu  
=
∆  ifadəsinə bərabərdir.      
2.  İsbat  edin  ki,  maddələrin  elektrokimyəvi  ekvivalentlərinin  nisbəti  onların 
kimyəvi ekvivalentlərinin nisbətinə bərabərdir: 
=
. 
Nəticənin müzakirəsi: 
 Elektrolizin I qanununun fiziki mənası nədir? 
 Maddənin elektrokimyəvi ekvivalentinin fiziki mənası nədir? 
Həyatla əlaqələndirin:  
Relyef  modellərın  metaldan  surətlərinin  istehsalı  qalvano-
plastika adlanır. Əşyaların, məsələn metal pul, medal, barel-
yef  və  s.-nin  metaldan  surətini  almaq  üçün  onların  plastik 
materialdan (gil, mum və s.) qəlibləri hazırlanır. Alınan qəli-
bin səthi qrafit tozu ilə örtülüb katod olaraq elektrolit vanna-
sına batırılır. Sonra isə ... 
 Qalvanoplastika prosesinin izahını tamamlayın. 
  Nə  üçün  qalvanoplastikada  əşyanın  səthi  qrafit  tozu  ilə 
örtülür? 
 Əgər əşyanın, məsələn, barelyefin gümüş surətini almaq la-
zımdırsa, qalvanoplastika prosesi necə davam etdirilməlidir?  
ARAŞDIRMA 
2
 
TƏTBİQETMƏ 
 
Özünüzü qiymətləndirin: 
№ 
Suallar 
Bilirəm 
zəif 
orta 
yaxşı 
1 
Elektrolitlərdə elektrik cərəyanının təbiəti nədən 
ibarətdir? 
 
 
 
2  Elektrolitin müqaviməti nədən asılıdır? 
 
 
 
3  Elektrolizin II qanununun fiziki mənası nədir? 
 
 
 
  LAYİHƏ

---

78 
 
2.7. YARIMKEÇİRİCİLƏRDƏ ELEKTRİK CƏRƏYANI 
“Elektrolizin tətbiqləri” mövzusundakı posterin müzakirə planı: 
 Qalvanoplastika.  Qalvanostegiya.  Elektrometallurgiya.  
 Elektrolitik təmizləmə  və cilalama.  Metalların təmizlən-
məsi. 
 Ağır suyun – deyteriumun alınması. 
 Yarımkeçirici – sərbəst yükdaşıyıcılarının sayı xarici təsirlər-
dən (temperatur, işıqlanma, tərkibinə aşqar daxil etmək və s.) 
asılı olan maddədir.  
Yarımkeçirici təmizdirsə (tərkibində kənar maddə yoxdursa), o, məxsusi elektrik keçiri-
ciliyinə malik olur. Məxsusi elektrik keçiriciliyinin iki növü var: 
1. Elektron və ya n-tip keçiricilik – yarımkeçiricidə sərbəst elektronların hərəkəti ilə yaranan 
elektrik keçiriciliyidir. n – “neqativ” (mənfi) mənasında işlədilən latın sözünün ilk hərfidir. 
2. Deşik və ya p-tip keçiricilik – yarımkeçiricidə deşiklərin hərəkəti ilə yaranan elektrik 
keçiriciliyidir. p – “pozitiv” (müsbət) mənasında işlədilən latın sözünün ilk hərfidir. 
 Təmiz yarımkeçiricilərin məxsusi elektrik keçiriciliyi eyni miqdarda sərbəst elektronlar 
və deşiklər tərəfindən yaranır. Yarımkeçirici maddələrə aiddir: kimyəvi elementlərin dövri 
sistemində orta qrupların (IV, V və VI qruplar) 12 elementi (cədvəldə çəhrayı rənglə göstə-
rilmişdir); II və IV qrup elementlərinin, habelə III və V qrup elementlərinin birləşmələri; 
demək olar ki, bütün qeyri-üzvi maddələr.  
Yarımkeçirici  maddələrin  xassələri  kovalent  (və  ya  cüt-
elektron) kimyəvi rabitəsi əsasında formalaşmışdır. Təmiz 
yarımkeçiriciyə cüzi miqdarda aşqar qatıldıqda onun keçi-
riciliyi  kəskin  artır.  Buna  səbəb  yarımkeçiricidə  məxsusi 
keçiriciliklə yanaşı, aşqar keçiriciliyin də yaranmasıdır.  
 Əgər qatılan aşqar öz valent  elektronunu asanlıqla verərək  
yarımkeçiricidə sərbəst elektronların sayını artırırsa, belə aşqara donor aşqar (lat. “do-
nor” – verirəm) adlanır. Donor aşqarlı yarımkeçirici – əsas yükdaşıyıcıları elektronlar 
olan (n-tip keçiriciliyə malik) yarımkeçiricidir. 
 Əgər qatılan aşqar özünə əlavə valent elektronu birləşdirərək yarımkeçiricidə deşiklərin sayını 
artırırsa, belə aşqar  akseptor aşqar (lat. “akseptor” – qəbul edirəm) adlanır. Akseptor aşqarlı 
yarımkeçirici – əsas yükdaşıyıcıları deşiklər olan (p-tip keçiriciliyə malik) yarımkeçiricidir. 
 
 

 
1833-cü ildə Maykl Faradey müəyyən etdi ki, gümüş-sulfidin (
) tempera-
turunu artırdıqda onun elektrik keçiriciliyi də artır. O bu barədə özünün “Elek-
trikə  dair  eksperimental  araşdırmalar”  adlı  məşhur  əsərində  belə  yazmışdır: 
“Mən elə bir maddə tanımıram ki, onun gümüş-sulfid kimi isti halındakı elek-
trik keçiriciliyi metalların keçiriciliyi ilə müqayisə oluna bilsin və hətta metal-
dan fərqli olaraq keçiriciliyi artsın. Lakin yaxşı axtarılarsa, bəlkə də belə mad-
dələr aşkar edilə bilər”. XIX əsrin sonlarında Faradeyin araşdırmaları məqsəd-
yönlü davam etdirilməklə elə maddələr aşkar olundu ki, onlar elektrik keçirici-
liyinə görə nə metala, nə də dielektrikə bənzədi. Bundan başqa, təcrübələrdə 
belə maddələrin ikinci qeyri-adi xassəsi də aşkarlandı. Belə ki, tellur-sulfid və 
ya  qurğuşun-sulfidin  metalla  lehimlənən  kontakt  hissəsini  qızdırdıqda  orada 
çox yüksək EHQ əmələ gəldi. Nəticədə həmin kontakt elektrik cərəyanını yal-
nız bir istiqamətdə çox yaxşı keçirdi, əks istiqamətdə isə, demək olar, keçir-
mədi. Həmin maddələr yarımkeçiricilər adlandırıldı. Yarımkeçiricilərin elek-
trik  keçiriciliyinin  təbiətindəki  bu  iki  qeyri-adiliyin  səbəbi  XX  əsrin  əvvəl-
lərində öz düzgün izahını tapdı.
 Hazırda bu 
izahdan artıq 
100 il keçir; 
siz temperatu-
run artması ilə 
yarımkeçirici-
lərin elektrik 
keçiriciliyinin 
artmasının 
səbəbini necə 
izah edər-
diniz? 
 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika –  9
• Layihənin müzakirəsi  
Qrup təqdimatı
  LAYİHƏ

---