Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

123
2.4.9.1. Kiçik su elektrik stansiyaların s m r liliyi 
Dünya praktikasından m lumdur ki, kiçik energetikanı inki af
etdirm k üçün mü t lif vasit l rd n istifad  edilmi dir. Bunlardan birisi 
AB -da mill ti bu sah d  maraqlandırmaq üçün energetika qanununda 
üsusi maliyy  mükafatına dair madd  vardır. Bu madd y  gör  kiçik su 
elektrik stansiyaların te niki – iqtisadi  saslandırılması m qs dil 30 mln. 
dollar, onun d y rinin  75%-   q d r is
300 mln. dollar maliyy   v saiti
ayrılmı , 54 çayın enerji imkanının öyr nilm si üçün 2,5 mln. dollar 
verilmi dir. Bütün ölk l r üzr  götürülmü  te niki – iqtisadi analizl r
göst rir ki, kiçik su elektrik stansiyalara  üsusi kapital qoyulu u 1 kvt güc
500-2500 dollar t kil edir. Bu is  kiçik su elektrik tansiyaların lveri li
olmasını, dünyada ged n bütün inflasiyaların (yanacaq 
rcl rinin 
artamsının v  s.) hidroenergetikaya az t sir göst rdiyini t sdiql yir. Bel  ki, 
h r meqavatt hidroenergetik gücün yükl nm
msalı 50% olduqda ild 12
tona ya ın nefti  v z edir, bütün hidropotensial is  (mövcud su elektrik 
stansiyalarında 33600 Mvt güc) ild  d y ri durmadan artan 38 mln. ton neft
q na t edir. 
Dünya irriqasiya sistemind  gücü 2,5Mvt, basqısı 7,5 m kapsul hi-
droaqreqatlarda kiçik su elektrik stansiyaların layih l ri hazırlanmı dır. 
Kiçik su elektrik stansiyaların d y ri 700-1500 dol/kvt-dır;  ümumi d y rin
16-25%-ni avadanlıq t kil edir. Energetika birliyin   t qdim olunan hesa-
batlardan m lum olmu dur ki, ümumi elektrik enerjisi hasilatı 2 mlrd.kvt-
saat, gücl ri is
0,1-1,5 Mvt olan 1000 sayda su elektrik stansiyasını
t kmill dirm   v  rekonstruksiya edilm sinin iqtisadi c h td n lveri liliyi 
ço  böyükdür. 
Müst qil Dövl tl r Birliyi (MDB) ölk l rinin bu sah d   t crüb si
göst rir Ki, kiçik su elektrik stansiyaların effektivliyinin artırılması imkanı
ver n sas te niki istiqam t üfiqi kapsul hidroaqreqatlarla olan kiçik basqılı
SES-l rin tikilm sind dir. Bu su elektrik stansiyalarında kapsul aqreqatlar- 

---

124
dan istifad  olunması qazmaya 20-50%, tökm y  7-10% v  betona 25-30% 
q na t edir. Kiçik su elektrik stansiyaları üzr  konstruktiv h ll rin 
tipl dirilm si, i  istehsalının t kili n tic sind  böyük s m r
ld  etm k
olar. Ona gör  d  bu sah d  hidroenergetika üçün  üsusi, qurulu u ço  sad
olan hidroaqreqatlar seriyasına ehtiyac böyükdür. Burada  üsusi 
elektrote nik qur ular sistemind n istifad  olunmalıdır ki, onların vasit sil
s naye tezlikli elektrik c r yanının verilm si t min olunsun. 
Az rbaycanda kiçik su elektrik stansiyaları tikil rk n a ım istifad si
rejimin  gör  su t l batçılarının bir – birin  ziddiyy t t kil ed n t l bl ri
razıla dırmalı v  bu ziddiyy tin aradan qaldırılması il  yana ı, i in 
etibarlılı ını, istismar sad liyini v  su ehtiyat enerjisinin b rq rar olmasını
t min etm k lazımdır. Bunun  sasında kiçik hidroenergetikanın daha da 
inki af etm sin  nail olmaq olar. 
Mü yy n dövrd  bir ço   q rb dövl tl rind   v  keçmi  sovet 
m kanında kiçik su elektrik stansiyaların inki afına fikir verilmirdi. Lakin 
keç n srin a ırlarında bir ço  q rb ölk l rind  kiçik çayların hidroenerge-
tik istifad si problemi yenid n qal mı dır. Buna is  iqtisadi v  elmi – 
t dqiqat i l ri g tirib çı artmı dı. Aparılan bu i l r n tic sind  kiçik 
çayların, irriqasiya tikintil rinin elektrik enerjisi almaq m qs dil  istifad
olunma 
raiti, onların s m r liliyinin artırılması yolları t yin edilmi dir. 
Mövcud irriqasiya v  su t chizatı m qs dli b ndl r üz rind  kiçik su elek-
trik stansiyaların tikilm si ilk növb d  su t s rrüfatının enerjiy  olan 
ehtiyatını öd m lidir. 
Az rbaycanda mövcud b ndl r v  kanallar üz rind ki kiçik su elek-
trik stansiyalarının üsusi 
rcl rinin azaldılması kiçik energetikanın daha 
da inki af etm sin   s b b ola bil r.
üsusi 
rcl rin azaldılması bu kimi 
hallarda mümkündür: mövcud tikintil rin ya ı v ziyy td  olan 
konstruksiyalarının v  elementl rinin hamısının istifad  edilm si, 
müv qq ti tikintil rd n mümkün q d r istifad  olunmaması,

---

125
su elektrik stansiyaların, iri ma ın binalarının tikilm m si, güc 
avadanlıqlarının soyuq v  ya ıntılı havalardan sad   v  ucuz qur ularla 
müdafi  olunması; su elektrik stansiyasının basqısını artırmaq m qs dil
b ndin üstünd  ba layıcıların v  ya ba qa sad  qur uların yerl dirilm si, 
avtomatla dırmanın yüks ldilm si, idm tedici i çil rin azaldılmasıdır.
Hal-hazırda AB -da  50 mind n yu arı kiçik b ndl r i l yir v
onların sayı durmadan artır. Bu orta v  kiçik su elektrik stansiyalarında 
basqıları 2-20 m, gücl ri 1,5-60 Mvt olan üfüqi kapsul aqreqatları t tbiq 
olunur. Bununla yana ı su elektrik stansiyaların
üsusi d y ri yüks k ol-
maqla, 1000 dol/Kvt/saatdan ço dur. Keçmi  Sovet m kanında orta v  kiçik 
çaylarda su enerjisi ehtiyatı ço  böyük idi v  bütün çayların ümumi energe-
tik potensialının 15%-ni t kil edirdi (500 Qvt-saata ya ın); onun 100 Qvt-
saatını Avropa hiss sind ki çayların üz rin  dü ürdü. Orta v  kiçik çayların
te niki potensialı 84 mlrd.kvt-saat, Avropa hiss sind  is  onların iqtisadi 
lveri li potensialı ild 20 mlrd. kvt/saat t kil edirdi. 
2.4.9.2. Kiçik hidroenergetikaya olan t l bl r
Bir ço  ölk l rd , h mçinin Az rbaycanda irriqasiya kanalları v  su 
anbarları üz rind ki kiçik su elektrik stansiyaları mü t lif s b bl rd n isti-
lik elektrik stansiyalarını v z ed  bilmir. Su elektrik stansiyalarında enerji 
hasilatı mövsümü oldu undan yük qrafikinin maksimum dövrl rind  enerji-
nin tam t min olunması h yata keçiril  bilmir. Kiçik su elektrik 
stansiyalarının tikilm sinin s m r liliyi ilk növb d  bahalı energetik maye 
yanaca a q na t edilm si nöqteyi – n z rd n mü yy n edilm lidir.  n sası
da bel  su elektrik stansiyaların tikilm  v  istismar 
rcl ri mümkün q d r
az olmalıdır. Qeyd ed k ki, iri su anbarları b z n enerji istehsalı üçün 
istifad  olunmur. Bel  ki, çaylar üz rind ki  

---