Yo'sin toifa o'simliklar bo'limi

II.II.Poyabargli yo‘sinsimonlar - Bryopsida sinfi (ajdodi)

Poyabargli yo‘sinsimonlar - Bryopsida sinfi (ajdodi). Poyabargli yo‘sinsimonlar - Bryopsida sinfiga 15000 dan ortiq tur kiradi. Uning vakillari qoruqlikda keng tarqalgan. Arktika, tundra o‘simliklariga yopishgan holda botqoq, chuchuk suvlarda, ayrim vakillari O‘rta Osiyoning qumli cho’llarida uchraydi. Bu sinfga poyabargli yo‘sinlar kiradi. Poyasi radial, sershox tuzilishga ega bolib, barglari ketma-ket yoki spiral holda joylashgan. Jigarsimon yo‘sinlar gametofiti dorzoventral tuzilishga ega, ya’ni osti va usti bir-biridan farq qiladi. Jinsiy organlari anteridiy va arxegoniylardir. Poyasi haqiqiy floema va ksilema rivojlanmagan. Lekin ularning vazifasini bajaruvchi sodda tuzilishga ega bo’lgan o'tkazuvchi naychalar bor.

Poyabargli (mox) yo‘sinsimonlar 3 ta sinfchaga bo’linadi:

• 
  Sfagnum yo‘sinlari - Sphagnales.
  

• 
  Andrea yo‘sinlari -Andrales.
  
• 
  Yashil yo‘sinlar - Bryales.
  

Sfagnum yoki torf yo‘sinlari - Sphagnales sinfchasi. Bu sinf bitta sfagnumdoshlar oilasi-Sphagnaceae va bitta turkumdan iborat. Sfagnum yo‘sinlariga 300 dan ziyodroq tur kiradi. Sfagnumlar ko‘p yillik o‘t o‘simlik bo’lib, sporadan o'sib chiqqan bir yillik poyasining asosida rizoidlar bo’ladi. Poyasi shoxlangan, sershox, ancha uzun, lekin zaif mayda barglar bilan qoplangan. Barglari yupqa, tomirsiz, ikki xil: uzunchoq yirik, xlorofilli assimilatsion hujayralar va rangsiz o’lik, spiralsimon yoki halqasimon qalinlashgan, havo bilan to’lgan o‘lik hujayralar mavjud. Bryopsida sinfidagi moxlar odatda "bo'g'im tishli" yoki "artrodont" moxlar sifatida tanilgan. Bryopsidlar turlarning xilma-xil assortimentini namoyish etadi.
Gametofitik avlod juda ko'p umumiy xususiyatlarni namoyish etadi, ammo juda ko'p xilma-xillik mavjud. Gametoforlar keng va bir qatorli protonemadan kelib chiqadi. Gametofor ikki yoki bir xonali, akrokarp yoki plevrokarp, yuqori tarvaqaylab ketgan va o'zgaruvchan kattalikdagi o'simliklarga ega bo'lishi mumkin. Makroskopik jihatdan barglari o‘simtasimon bo‘lib, uch qatordan ko‘proq spiral shaklida joylashgan. Barglarning keyingi tavsifi odatda lamellari yo'q va ko'plab xloroplastlarga ega cho'zilgan hujayralarga ega bo'lgan unistratoza laminani o'z ichiga oladi. Barglar odatda o'tkazuvchan hujayralar bilan mutlistratoza bo'lishi mumkin yoki bo'lmasligi mumkin bo'lgan kostani o'z ichiga oladi. Poyada leptoma yo'q, shuning uchun yaxshi rivojlangan o'tkazuvchi tizim bo'lmasligi mumkin. Bryopsidlarning rizoidlari bir qatorli, ko'p hujayrali bo'lib, etuk bo'lganda qiya ko'ndalang devorli bo'lib, poya va barglarning epidermis hujayralaridan paydo bo'ladi. Aseksual gemmalar turlarga qarab rizoidlardan yoki gametofordan kelib chiqadi. Jinsiy reproduktiv tuzilmalar (arxegonium va anteridium) steril parafizlar bilan bog'liq. Kaliptra odatda silliq va etuk sporangiumning tepasida joylashgan. Sporofit avlodi Bryopsidlarni keyingi tasniflashda yordam beradi. To'plam odatda qattiq, uzun va mustahkam bo'lib, kesikula va yaxshi rivojlangan o'tkazuvchan tizimga ega. Sporagium to'plam cho'zilganidan keyin rivojlanadi. Sporangial ko'ylagi ko'pincha stomatani o'z ichiga oladi. Sporalarning ajralib chiqishi operkulumning chiqishi orqali sodir bo'ladi.
Poyabargli yo‘sinsimonlar - Bryopsida sinfiga 15000 dan ortiq tur kiradi. Uning vakillari quruqlikda keng tarqalgan, Arktika, tundra o‘simliklariga yopishgan holda botqoq, chuchuk suvlarda, ayrim vakillari O‘rta Osiyohing qumli cho’llarida uchraydi. Bu sinfga poyabargli yo‘sinlar kiradi. Poyasi radial, sershox tuzilishga ega
bo’lib, barglari ketma-ket yoki spiral holda joylashgan. Jigarsimon yo‘sinlar gametofiti dorzoventral tuzilishga ega, ya’ni osti va usti bir-biridan farq qiladi. Jinsiy organlari anteridiy va arxegoniylardir. Poyasi haqiqiy floema va ksilema rivojlanmagan. Lekin ulaming vazifasini bajaruvchi sodda tuzilishga ega bo’lgan o‘tkazuvchi naychalar bor. Bu sinf vakillarining ko‘pchiligi ko‘p yillik o'simliklardir. Jinsiy organlari poyaning uchida (torf yo‘sinlarida) yoki yon
shoxlarda joylashadi. Ko‘pincha jinsiy organlari parafiza iplari bilan
o‘ralgan bo lib, bu iplar jinsiy organlami himoya qilishda muhim rol
o‘ynaydi. Urug’lanish jarayonidan keyin zigotada sporagon taraqqiy
etadi. Sporagonning jigarsimon yo‘sin!ardan farqi shuki, bularning
tashqi po‘sti yashil xlorofill donachaiariga ega. Ikkinchidan, bularda
elatera bo’lmaydi. Ko‘sakchadagi spora yetilganidan keyin ko‘sakcha ochiladi, sporalar tashqi muhitga tarqaladi, sporadan protonema o‘sadi. Unda taraqqiy etadigan kurtaklardan yangi gametofit o‘sib chiqadi. Vegetativ yo‘l bilan ko'payganda, kurtaklar yoki tanadan ajralgan biror qismdan yangi shoxlar o'sib chiqadi. Poyabargli (mox) yo'sinsimonlar 3 ta sinfchaga bo‘linadi:
1. Sfagnum yo‘sinlari – Sphagnales
2. Andrea yo'sinlari - Andrales.
3. Yashil yo‘sinlar - Bryales.
Sfagnum yoki torf yo‘sinlari - Sphagnales sinfchasi Bu sinf bitta sfagnumdoshlar oWs&i-Sphagnaceae va bitta turkumdan iborat. Sfagnum yo‘sinlariga 300 dan ziyodroq tur kiradi. Sfagnumlar ko‘p yillik o‘t o‘simlik bo’lib, sporadan o‘sib chiqqan bir yillik poyasining asosida rizoidlar bo’ladi. Poyasi shoxlangan,
sershox, ancha uzun, lekin zaif mayda barglar bilan qoplangan.
Barglari yupqa, tomirsiz, ikki xil: uzunchoq yirik, xlorofilli assimilatsion hujayralar va rangsiz o’lik, spiralsimon yoki halqasimon qalinlashgan, havo bilan toMgan o’lik hujayralar mavjud. Shuning uchun ham torf yo‘sinining barglari va poyasi oq rangda bo’ladi. Bu barglar, ayniqsa, poyaning pastki qismida joylashadi, hujayralari yordamida yerdan suvni shimib oladi. Bu hujayralar quriganda ulaming ichiga havo to’ladi, shu sababli quruq sfagnum oq rangda bo’ladi. Sfagnum yo‘sinlarining hamma turlari ko‘p suvni shimish xususiyatiga ega. U vazniga nisbatan 30-40 barobar ko‘p suvni shimishi aniqlangan. Bu esa sfagnum paydo bo’lgan joylaming
botqoqlanishiga sabab boMadi. Poyasining yuqori qismi uzoq vaqtgacha o‘sa boradi, pastki qismi esa quriydi, lekin tuproqda kislorod yetishmasligi, haroratning pastligi va hujayrasining po‘stida cherishdan saqlovchi modda borligi tufayli u chirimaydi. Buning natijasida suv havzasining tagida organik moddalar to‘planib, torf qatlamlari
hosil bo’ladi, botqoqlangan qatlam qalinlashadi va kengayadi. Sfagnumlaming vegetativ ko'payishi novdalarning ajralishi tufayli, ba’zan esa poyasi yordamida amalga oshadi. Sfagnumlar bir yoki ikki uyli o‘simliklardir. Bir uyli vakillarida arxegoniy va anteridiylar turli shoxchalarida joylashadi. Anteridiylar tepa
shoxlarining qoplag'ich barglari qo‘ltiqida bittadan, arxegoniylar esa qisqargan tepa shoxlarining uchki qismida 1-5 tadan o‘mashgan. Torf yo‘sinlarida ham otalanish erta bahorda, suvli muhitda sodir bo‘ladi. Anteridiyda 2 xivchinli spermatazoidlar yuzaga keladi. Arxegoniyda tuxum hujayra rivojlanadi. Otalangan tuxum hujayradan sporangiy hosil bo’ladi. Sporangiy 2 qismdan: ko‘sakcha va qisqa (soxta) banddan iborat. Ko‘sakchaning ichki tomonida sporangiy va uning tagida ustuncha bor. Sporangiyda yetilgan sporalar ko‘sakcha devorining yorilishi natijasida tashqariga sochilib, yerga tushadi. Sporadan dastlab, protonema va rizoidlar o‘sib chiqadi. Protonema o‘simtasidan sfagnum yo‘sini rivojlanadi (74-rasm).

4-rasm
Sfagnum yo‘sinlari yer sharining hamma joilarida, ayniqsa, Ukraina, Belorussiya botqoqliklarida, Shimoliy Amerikaning shimoliy rayonlarida katta maydonlarda torfzorlar hosil qiladi. 1 metr qalinlikdagi torf qariyb 1000 yil mobaynida hosil boMadi. Torf yo‘sinlari juda sekinlik (yiliga 1-3 sm) bilan o‘sadi. Torf yo‘sinining xalq xo‘jaligidagi ahamiyati juda katta. U qimmatbaho yoqilg’i - uglerodga boy bo’ladi. Quruq vazni tarkibida 60% gacha uglerod bo’ladi. Organik
o‘g’it, quruq haydash yog’i bilan mum, fenol, parafin olinadi. 1 tonna torfdan 120 litr spirt olinar ekan. Undan karton, qog‘oz ham tayyorlash mumkin. Sfagnum va bargli yo‘sinlami mevalami uzoq saqlashda uning ostki qismlga tashlanadi va o‘rash uchun yaxshi material hisoblanadi. Chorva mollarining tagiga to‘shashda, ba’zida
tibbiyotda dezinfeksiyalovchi material sifatida ishlatiladi. Lekin ularning zararli tomoni ham bor. Tundra sharoitida o‘tloq va yaylov pichanzorlarini botqoqlantirib, tuproqqa havoning kirishini qiyinlashtiradi va foydali o‘simlikni siqib chiqaradi. Katta maydonlami yaroqsiz holga keltiradi. Yem-xashak tayyorlashda salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. O‘rta Osiyoning qumli cho’llarida o‘suvchi sahro yo‘sini Tortula yeming fizik xossasini yomonlashuviga sabab bo’ladi, oq saksovul, qandim kabi o‘simliklami quritib qo‘yadi. Sfagnum yo‘sinlari atmosfera orqali oziqlanadi. Suv va mineral moddalami atmosferadan oladi.

5-rasm
Operakulumning bo'shatilishiga gigroskopik tarzda ochiladigan halqa yordam berishi mumkin. Operkulum bo'shatilgandan so'ng, uning ostidagi peristom tishlari ochiladi. Tishlar endostoma va ekzostomni o'z ichiga oladi va tishlar hujayra bo'laklaridan iborat bo'lib, sinfga umumiy nom beradi. Sporlar bir hujayrali bo'lib, sinxron ishlab chiqariladi va kolumellani o'rab oladi.

6-rasm
Bu yerda keltirilgan tasnif asosiy evolyutsion yo'nalishlarni aks ettiradi. Bular jigar va shoxli o'tlar uchun buyurtma darajasida, ammo taksonomik jihatdan murakkabroq moxlar uchun pastki sinf darajasida eng yaxshi tasvirlangan ko'rinadi. Eng umumlashtirilgan deb hisoblangan buyruqlar birinchi navbatda ko'rib chiqiladi; va eng ixtisoslashganlari oxirgi. Protonema qisqa filamentga kamayadi yoki yo'q, spora o'sishidan keyin gametoforni erta farqlaydi; rizoidlar bir hujayrali va silliq devorli; gametofor talloz, ba'zan lobat; archegonium diskret struktura emas, tallusning dorsal yuzasida joylashgan tuxum va bo'yin kanali hujayralaridan tashkil topgan; ko'pincha tallusning dorsal yuzasiga ko'milgan kamera ichida bir nechta anteridiya; tallus ba'zan qorin bo'shlig'i bilan, ba'zida shilimshiq kameralar rivojlanadi; murakkab neft jismlari yo'q tallus; xloroplastlar ko'pincha har bir hujayrada yolg'iz va ko'pincha pirenoid bilan; sporangium shoxsimon, odatda ko'ylagidagi stomata bilan; elatorlar ko'pincha ko'p hujayrali va ko'pincha spiral qalinlashuvlar yo'q; sporangiyning uzunligini cho'zuvchi steril to'qimalarning kolumellasi, sporali to'qimalar uni qoplaydi va uni qoplaydi; oyoq ustidagi bazal meristemadan o'sishi noaniq sporangium; sporalar vegetatsiya davrida choʻqqidan pastga qarab choʻzilgan boʻylama teshikchalar orqali, baʼzan (Nototilda) sporangium koʻylagining parchalanishi bilan toʻkiladi.
Marshansiya kabilar - Marchantidae sinfcha (ajdodcha)si. Bu sinfchaga yer bag’irlab o‘sib, dixotomik ravishda shoxlanadigan va dorzovental tuzilishga ega bo’lgan, ya’ni ustki tomoni pastki tomonidan farq qiladigan yo‘sinlar kiradi. Tallomlarining yuqori tomonida bir qancha havo kameralari bor, pastki tomoni esa
qorin tangachalari (amfigastriyalar) va ikki xil: oddiy hamda tilsimon rizoidlar bilan qoplangan bo’ladi. Anteridiy bilan arxegoniylar bir-biridan alohida bo’lib, to‘g‘ridan-to‘g‘ri tallom ustida yoki alohida bandlar (tagliklar)da turadi. Floramizda ko‘p uchraydigan oddiy marshansiya (Marchantia polymorpha) asosan zax va soya
yerlarda o‘sadi. Marshansiya yer bag‘irlab o‘sadigan oddiy, tilsimon
va lentasimon tallomlar hosil qiladi. Tallomlar dixotomik ravishda
shoxlanadi, to‘q yashil rangli shoxlarining uchidagi kichkina chuqurchalarida tallomning o‘sish nuqtasi bo’ladi. Tallom shu yerdan o‘sadi va shu yerdan shoxlanadi. Tallomning pastki tomonidan ingichka rizoidlar chiqadi va ustki tomonida yaxshi taraqqiy yetmagan barglari - amfigastriyalar joylashadi. Rizoidlar bir hujayrali, rangsiz iplardan iborat bo lib, yerga chuqur kiradi.
Rizoidlar marshansiya tailomini tuproqda ushlab turadi, shuningdek, unga suv va suvda erigan tuzlami yetkazib beradi. Tallomning ichki tuzilishi ancha murakkab, yuqori tomondan ustki epidermis bilan qoplangan, epidermis tagida bir qavat havo kameralari bor. Otalik jinsiy organlari - anteridiylar tallomning otalik tirgovuchlarida
(tirgak) hosil bo’ladi. Marshansiya vegetativ, jinsiy va jinssiz yo’llar bilan ko‘payadi. Anteridiy bir qavat po‘st bilan o‘ralgan bo’lib, ichi mayda-mayda spermogen hujayralari bilan to’lgan, har bir spermogen hujayradan ikkita xivchinli ikkita spermatazoid yuzaga keladi. Spermatazoidlar xivchiniar yordamida suvda harakat qiladi. Onalik jinsiy organlari - arxegoniylar alohida tallomlardagi onalik
tirgovichlari (tirgak)da joylashgan. Marshansiya ikki uyli o‘simlik. Bir tomonda anteriydiy, ikkinchi tallomda arxegoniy yetiladi. Arxegoniy pishib yetilgandan so'ng, yomg’ir yoqqanda yoki shudring tushganda ochiladi. Anteridiy ham shu paytda ochiladi. Ular ichidan yorilib spermatazoidlar suv tomchilari bilan arxegoniylarga o‘tadi. Spermatazoidlarning biri tuxum hujayrasi bilan qo‘shiladi va shu tariqa uni otalantiradi. Gtalangan tuxum hujayrasi po‘st bilan o ‘ralib, shu ondayoq boMina boshlaydi va jinssiz nasi - sporangiy yoki marshansiyaning sporafitiga aylanadi. Sporangiy pishganda qalpoqcha yirtiladi. Sporangiy avval ko‘sak va qisqa banddan iborat boMadi. Ko‘sakda sporalar bilan prujinachalar yoki elateralar hosil boMadi. Ko'sak tepasidan yorilib, ichidagi spora va prujinachalar sochiladi. Ayni vaqtda sporalaming tarqalishiga prujinachalar yoki elateralar yordam beradi. Spora nam
yerga tushganidan keyin o‘sa boshlaydi. Undan kalta ipsimon o'simta (protonema - kichkina tanacha) paydo bo’ladi va asta-sekin plastinkaga aylanadi. Plastinkacha esa marshansiya tallomiga aylanadi. Shuning bilan marshansiyaning taraqqiyoti tamom bo’ladi.
Marshansiya vegetativ yo’l bilan ko'payganda, uning tallomi
ustidagi savatcha ichida kurtaklar hosil bo’ladi. Bu kurtaklar
ma’lum vaqt o‘tishi bilan shamol yoki yomg’ir ta’sirida savatchadan ajralib chiqadi va yangi marshansiya hosil bo’ladi



7-rasm-Marshansiya - Marchantia polymorpha: 1—savatcha, 2-arxegoniy, 3-sporagon, 4-sporalar va elatera, 5-6-tallomning mikroskopik ко ‘rinishi, 7-anteridiy, 8- anteridiyning ко ‘ndalang ко ‘rinishi, 9-arxegoniyning bo ‘yiga ко ‘rinishi.