Yo'sin toifa o'simliklar bo'limi

II-Bob.Asosiy qism

II.I. Yo‘sintoifa (moxtoifa) - Bryophyta o‘simliklar bo’limi.

Yo‘sintoifa (moxtoifa) - Bryophyta o‘simliklar. Yo‘sintoifa o‘simliklar bolimiga 25000 ga yaqin tur kiradi. Tur soni jihatidan yuksak o'simliklar orasida gulli o‘simliklardan keyin 2-o'rinda turadi. Yo‘sintoifa o‘simliklar ancha oddiy tuzilganligi, ildizi va o'tkazuvchi sistemasi bo‘lmasligi bilan boshqa yuksak o‘simliklardan farq qiladi. Yo‘sintoifa o‘simliklarning oddiylari, tallomlilar bo‘lib, ularning tanasi yer bag‘irlab yotadigan tallomdan iborat. Ancha murakkab tuzilgan yo‘sintoifalarning tanasida esa poya va barglar, ildizlar ornida rizoidlar bo‘ladi.

Yo‘sinsimonlar 3 sinfga bo‘lib o‘rganiladi:

• 
  Jigarsimon yo‘sinlar sinfi - Hepaticopsida.
  

• 
  Poyabargli yo‘sinlar sinfi - Bryopsida
  

• 
  Antotseratsimonlar sinfi - Anthocerotopsida.
  

Jigarsimon yo‘sinlar - Hepaticopsida sinfi gametofitining xilma-xil bo‘lishi va sporafitning deyarli o‘xshash bo'lishi bilan xarakterlanadi. Bu ajdodga 30 ga yaqin turkum va 6000 dan ortiq tur kiradi. Ularning ko‘pchiligi tropiklarda tarqalgan bo'lib, asosan semam tuproqda, ayrimlari esa suvda uchraydi. Epifit vakillari ham mavjud. Jigarsimon yo‘sinlarning vakillari vegetativ, jinsiy va jinssiz yo‘llar bilan ko‘payadi. Jigarsimon yo‘sinlar deb atalishiga sabab shuki, marshansiya avlodining turlari tallomidan Yevropada (to XIX asrning boshigacha) jigar kasalliklarini davolashda dorivor o‘simlik sifatida foydalanib kelingan. Hozirgi klassifikatsiyaga ko‘ra, jigarsimon yo’sinlar sinfi 2 ta sinfchaga - marshansiyakabilar va yungermaniyalar kabilarga bo‘linadi.

Marshansiyakabilar - Marchantidae sinfcha (ajdodcha)si. Bu sinfchaga yer bag‘irlab o‘sib, dixotomik ravishda shoxlanadigan va dorzovental tuzilishga ega bolgan, ya’ni ustki tomoni pastki tomonidan farq qiladigan yo‘sinlar kiradi. Tallomlarining yuqori tomonida bir qancha havo kameralari bor, pastki tomoni esa qorin tangachalari (amfigastriyalar) va ikki xil: oddiy hamda tilsimon rizoidlar bilan qoplangan bo‘ladi. Anteridiy bilan arxegoniylar bir-biridan alohida bo‘lib, to‘g‘ridan-to‘g‘ri tallom ustida yoki alohida bandlar (tagliklar)da turadi..

Yungermaniyakabilar - Jungermanniidae sinfcha (ajdodcha)si. Yer yuzida sinfchaning 500 dan ortiq turi bor. Ko‘pchiligi tropik va subtropik zonalarda tarqalgan, ayrim vakillari epifit holda yashaydi. Tuban vakillariga pelliya - Pellia epiphylla, yuqori darajali poyabargli vakillariga xilostsifus – Chiloscyphus polyanthus misol bo’ladi. Bularda anteridiylar tallomning o‘rta qismida, arxegoniylar tallomning o‘sish nuqtasidan pastroqda to‘p-to‘p bolib joylashgan. Anteridiy va arxegoniylari marshansiyaga o‘xshab yomg’ir yog‘ganda yoki ko‘p shudring tushganda ochiladi va otalanadi.

Bryophyta s.s. Bu taklif qilingan taksonomik bo'linish bo'lib, ularda qon tomir bo'lmagan quruqlik o'simliklarining (embriofitlarning) uchta guruhi mavjud: jigar, shoxli o'tlar va moxlar.[1] Bryophyta s.s. faqat moxlardan iborat. Ular xarakterli darajada o'lchamlari cheklangan va nam yashash joylarini afzal ko'radilar, ammo ular quruqroq muhitda omon qolishi mumkin.[2] Briofitlar 20 000
ga yaqin oʻsimlik turlaridan
1-rasm
iborat.[3][4] Briofitlar yopiq reproduktiv tuzilmalar (gametangiya va sporangiya) hosil qiladi, lekin ular gul yoki urug' hosil qilmaydi. Ular jinsiy yo'l bilan sporalar va jinssiz yo'l bilan parchalanish yoki gemmalarni ishlab chiqarish orqali ko'payadilar.[5] Garchi so'nggi yillarda briofitlar parafiletik guruh hisoblangan bo'lsa-da, deyarli barcha eng so'nggi filogenetik dalillar ushbu guruhning monofiliyasini qo'llab-quvvatlaydi, dastlab 1879 yilda Vilgelm Shimper tomonidan tasniflangan.[6] Briofit atamasi qadimgi yunoncha bōon (brúon) "daraxt moxi, jigar o'ti" va phōn (phutón) "o'simlik" so'zlaridan kelib chiqqan.
Bryophyta, yashil o'simliklar bo'limi embriofitlarni anglatadi, ular tom ma'noda quruqlikdagi o'simliklar, ayniqsa qon tomir bo'lmagan o'simliklardir. Ushbu bo'linma quyidagilarni o'z ichiga oladi:

• 
  Moslar - Bryopsida sinfi
  
• 
  Liverworts - Marchantiopsida sinfi
  
• 
  Hornworts - Anthocerotopsida sinfi
  

Briofitning yagona asosiy xususiyati shundaki, unda haqiqiy tomir to'qimalari yo'q. Ba'zilarida suvni tashish uchun ishlatiladigan maxsus to'qimalar mavjud, ammo lignin yo'qligi sababli haqiqiy tomir to'qimasi hisoblanmaydi. Briofitlar charofitlardan paydo bo'lgan deb ishoniladi va birinchi marta paydo bo'lgan haqiqiy o'simliklar hisoblanadi.

2-rasm
Yuqorida aytib o'tilganidek, briofitlarning o'ziga xos xususiyati shundaki, ular qon tomir bo'lmagan o'simliklardir. Bryofitlarning boshqa muhim xususiyatlari quyidagilardan iborat:
Ushbu toifadagi o'simliklarning ildizlari yo'q, lekin xom poyasi va barglari bor.
Ularda ildiz o'rniga "rizoidlar" mavjud bo'lib, ular o'simlikning sirtga langar qolishiga yordam beradi. Bu ildizlar yoki rizoidlar boshqa oddiy o'simlik ildizlari kabi ozuqa moddalarini o'zlashtirmaydi. Mosslar barglaridan suv orqali harakatlanadigan sporalarni chiqaradi va yangi joylarda yangi moxlarni hosil qiladi. Moxlarning o'sishi va tarqalishi uchun suv juda zarur. Ular butunlay qurib, omon qolishi mumkin. Suv bilan aloqa qilganda, ular yana jonlanadi va o'sishda davom etadi. Briofitlar norasmiy bo'linma bo'lib, u 3 guruhdan iborat bo'lmagan qon tomir o'simliklar, ya'ni moxlar, jigar o'simliklari va shoxli o'simliklardan iborat. Ko'zga ko'ringan briofit xususiyatlari haqiqiy ildiz poyalari va barglarining yo'qligi. Bundan tashqari, rizoidlar ildiz vazifasini bajaradi, asosan o'simliklarni sirtga mahkamlaydi. Biroq, rizoidlar an'anaviy o'simlik ildizlari kabi ozuqa moddalarini o'zlashtirmaydi.
Namligi yuqori bo'lgan yoki suv havzasiga yaqin bo'lgan muhit moxlarning o'sishi va tarqalishi uchun juda muhimdir. Biroq, moxlarning ba'zi turlari cho'llar kabi qurg'oqchil va yarim qurg'oqchil muhitda omon qolishi ma'lum. Bunday hollarda ular butunlay qurib qolishi va to'xtatilgan animatsiya holatiga kirishi mumkin. Ular yana suv bilan aloqa qilganda, ular jonlanadi va o'sishda davom etadi. Bryofita yoki boshqa tegishli mavzular haqida ko'proq ma'lumot olish uchun BYJU's Biology-ni o'rganing. Organizm - bu alohida mavjudlik sifatida ishlaydigan tirik, organik tizim. Organizm turli xil hayotiy jarayonlarni u yoki bu shaklda amalga oshirsa, u tirik hisoblanadi. Hayotiy jarayonlarning paydo bo'lishi tirik organizmlarni tirik bo'lmagan narsalardan ajrata oladi. Oziqlanish, harakatlanish, o'sish, ko'payish va nafas olish, shuningdek, sezgirlik va ajralib chiqish tirik organizmlar tomonidan amalga oshiriladigan hayotiy jarayonlardir. Barcha organizmlar hujayralardan tashkil topgan. Taksonomiya organizmlarni ko'p hujayrali hayvonlar, o'simliklar va zamburug'lar yoki bir hujayrali mikroorganizmlar, masalan, protistlar, bakteriyalar va boshqalar kabi guruhlarga ajratadi.

3-rasm

• 
  Bryofitlar o'simliklar shohligining amfibiyalari sifatida ham tanilgan, chunki ular tuproqda yashashi mumkin, ammo jinsiy ko'payish uchun suv talab qiladi.
  
• 
  Bryophyta, yashil o'simliklarning bo'linishi, quruqlikdagi o'simliklar, ayniqsa qon tomir bo'lmagan embriofitlarga tegishli.
  
• 
  Bu soyali va nam sharoitda o'sadigan kichik o'simliklardir. Ular qon tomir to'qimalardan mahrum. Ular gullar va urug'lar orqali emas, balki sporlar orqali ko'payadi.
  
• 
  Oʻsimlik tanasi tallusga oʻxshab, egilgan yoki tik yoʻgʻon boʻlib, bir hujayrali yoki koʻp hujayrali rizoidlarga ega boʻlib, uni pastki qatlamga biriktiradi.
  
• 
  Bryofitning yagona ajralib turadigan xususiyati - haqiqiy tomir to'qimalarining yo'qligi. Ba'zilarida suvni tashuvchi maxsus to'qimalar mavjud, ammo ular lignin etishmasligi tufayli haqiqiy tomir to'qimalari hisoblanmaydi.
  
• 
  Bryofitlar charofitlardan paydo bo'lgan deb taxmin qilinadi va birinchi marta paydo bo'lgan haqiqiy o'simliklardir.
  
• 
  Briofitning asosiy o'simlik tanasi haploid bo'lib, gametalarni ishlab chiqaradi va shuning uchun gametofit deb ataladi.
  
• 
  Erkak jinsiy a'zosi anteridium deb ataladi va u biflagellat anterozoidlarni ishlab chiqaradi, ayol jinsiy a'zosi esa kolba shaklida bo'lib, bitta tuxum hosil qiladi.
  

Ushbu sinf 300 ga yaqin turlarni o'z ichiga oladi. Hornworts - ular uchun boshqa nom. Uning faqat bitta buyrug'i bor, Anthocerotales. Masalan, Antoceros, Megaceros va Notothylas. Asosiy xususiyatlar quyidagilardan iborat: Gametofit tanasi oddiy, tekis, dorsiventral talloid bo'lib, ichki farqlanmaydi. Tallusning orqa tomonida jinsiy a'zolar joylashgan. Har bir hujayrada pirenoid bo'lgan bitta xloroplast mavjud. Sporofit uch qismga bo'linadi: oyoq, meristematik zona va kapsula. Amfitesiydan sporogen to'qimalar paydo bo'ladi. Rizoidlar silliq devorli hujayralarga ega. Kolumella endotekiydan tashkil topgan kapsulada joylashgan. Kapsulada psevdokratlar mavjud. Gepatikopsida (jigar qurti) Bu guruhga bryofitlarning bir turi bo'lgan jigar o'tlar kiradi. Uning 900 ga yaqin turi mavjud. Jigar kurtaklari eng asosiy briofitlardir. Ular yashash uchun nam toshlar va nam tuproqni afzal ko'radilar. Ular suv yaqinida yashashlari sababli, qurib qolish ehtimoli sezilarli darajada kamayadi. O'simlik gametofit deyiladi. U odatda dixotomiyali shoxlanadi va talloid (tekis) yoki tasmasimon (lentasimon) bo'lishi mumkin. Masalan, Marchantia rizoidlar orqali tuproq bilan bog'langan. Porella kabi boshqa turlar tik o'sadi va aldamchi darajada bargli, ya'ni ularning soxta poyasi va barglari bor. Gepaticopsida o'z navbatida to'rt guruhga bo'linadi:

• 
  Marchantiales (masalan, Riccia, Marchantia)
  
• 
  Sphaerocarpales (masalan, Sphaerocarpos)
  
• 
  Calobryales (masalan, Calobryum)
  
• 
  Jungermanniales (masalan, Pellia)
  
• 
  Jinsiy ko'payish: Anteridium (erkak organ) va archegonium (ayol organ) bir xil yoki turli tallilarda birga yashashi mumkin. Ikkalasi ham sperma va tuxum ishlab chiqaradi. Urug'lantirilgandan keyin zigota hosil bo'ladi. Zigota diploid sporofitga aylanadi va bir juft sporofit hujayralari meyozga uchraydi va gaploid spora hosil qiladi. Bu sporalar erkin yashovchi va fotosintez qiluvchi organizmlar bo'lgan gaploid gametofitlarga aylanadi.
  

• 
  Jinssiz ko'payish: Gemmalarning shakllanishi yoki parchalanish jarayoni natijasida yuzaga keladi. Gemma gemma stakanlari ichida yaratilgan. Gemmalar ko'p hujayrali va yashil rangga ega, shuningdek jinssiz. Ona o'simlikdan ajratilgandan so'ng, gemma chashka yangi o'simlikka aylanadi.
  

Quyidagilar Gepaticopsida sinfining asosiy xususiyatlari:

• 
  Gametofit o'simligi talloid yoki foliyoz bo'lishi mumkin.
  
• 
  Dorsiventral, lobli va dixotomiyali shoxlangan talloid shakllari
  
• 
  Jinsiy organlar gametofit to'qimalarda orqa tomonda joylashgan.
  
• 
  Sporofit faqat kapsuladan (Ricciada) yoki oyoq, to'plam va kapsuladan (Marchantiyada) iborat.
  
• 
  Rizoidlar septik, shoxlangan va bir hujayrali.
  
• 
  Endotesiydan sporogen to'qimalar paydo bo'ladi, kapsulada kolumella yo'q.
  
• 
  Bryopsida (Mosses)
  
• 
  Bryopsida (Mosses): Bryophytaning eng katta sinfi, taxminan 1400 turga ega. Ular odatda moxlar deb ataladi. Masalan, Funariya, Polytrichum va Sphagnum.
  

Asosiy xususiyatlar quyidagilardan iborat:

• 
  Gametofit protonema yoki foliyoz gametofor sifatida tasniflanadi. Bargli o'simliklarning poyasi o'q bo'lib, barglari o'rta tomirsiz.
  
• 
  Rizoidlar qiya septali ko'p hujayrali tuzilishga ega.
  
• 
  Elaterlar yo'q va jinsiy a'zolar poyada apikal ravishda olib boriladi.
  
• 
  Sporofit uch turga bo'linadi: oyoq, to'plam va kapsula.
  
• 
  Endotesiydan sporogen to'qimalar paydo bo'ladi.
  
• 
  Qopqoqning ajralishi tufayli kapsula parchalanadi va Kolumella mavjud.
  

Bryofitaning xususiyatlari:

• 
  O'simlik tanasi tallusga o'xshaydi, ya'ni u egilib yoki tik turishi mumkin. Ular haqiqiy vegetativ tuzilishga ega emas, ildizga o'xshash, poyaga o'xshash va bargga o'xshash tuzilishga ega.
  
• 
  Bir hujayrali yoki ko'p hujayrali bo'lishi mumkin bo'lgan rizoidlar unga yopishadi.
  
• 
  O'simliklarda qon tomir tizimi (ksilema, floema) mavjud emas. Va O'simliklar nam va soyali muhitda o'sadi.
  
• 
  Gaploid gametofit o'simlik tanasining dominant qismidir.
  
• 
  Talloid gametofitning uchta qismi - rizoidlar, o'q va barglar.
  
• 
  Fotosintetik gametofit ko'p hujayrali jinsiy a'zolarga ega. Anteridium bayroqchali anterozoidlarni hosil qiladi.
  
• 
  Zigota ko'p hujayrali sporofitga aylanadi. Gametofit bilan oziqlanadigan yarim parazit organizm sporofitdir.
  
• 
  Sporofit hujayralari meioz bilan gametofit hosil qiluvchi haploid gametalarni hosil qiladi. Protonnema - yosh gametofitga berilgan nom.
  
• 
  Arxegonium kolbaga o'xshaydi va bitta tuxum hosil qiladi. Anterozoidlar tuxum bilan birlashib, zigota hosil qiladi.
  

Yo‘sintoifa o‘simliklar bo’limiga 25000 ga yaqin tur kiradi. Tur soni jihatidan yuksak o'simliklar orasida gulli o‘simliklardan keyin 2-o'rinda turadi. Y o‘sintoifa 0‘simliklar ancha oddiy tuzilganligi, ildizi va o‘tkazuvchi sistemasi bo’lmasligi bilan boshqa yuksak o‘simliklardan farq qiladi. Yo‘sintoifa o ‘simlikIarning oddiylari, tallomlilar bo’lib, ulaming tanasi yer bag‘irlab yotadigan tallomdaniborat. Ancha murakkab tuzilgan yo‘sintoifalarning tanasida esa poya va barglar, ildizlar o‘mida rizoidlar boMadi. Yo‘sinsimonlar eng qadimgi yuksak o‘simlikIar hisoblanadi. Keyingi yillarda Boltiq bo‘yidan ulaming sporalari topilgan. Mezozoy va kaynozoy erasining qoldiqlaridan esa ular ko‘p topilgan. Riniyafitlarning ochilishi yo‘sinsimonlaming kelib chiqishi haqidagi ko‘pchilik olimlarning fikrini o‘zgartirib yubordi. Keyingi flkrlarga ko‘ra, yo‘sinsimonlar riniyafitlar, ya’ni ularda sporafitning
reduksiyalanishi va gametofitning jadal taraqqiy etishi tufayli kelib chiqqan. Yo‘sinsimonlaming anatomik tuzilishi ham juda soda bo‘lib, xilma-xil to'qimalarga ajralmaydi. Yo‘sintoifalaming bo‘yi 20-40 sm dan oshmaydi. Yo‘sinsimonlaming vegetativ qismlarida ko‘p hujayrali jinsiy organlar, ya’ni erkak jinsiy organlari - anteridiy, urg‘ochi jinsiy organlari - arxegoniy hosil bo’ladi. Bularda jinsiy nasi - gametofit ustun turishi bilan aksariyat yuksak o‘simliklardan farq qiladi. Jinssiz nasi, ya’ni sporafit juda reduksiyalangan boMadi va chala parazit holatida gametofitda yashaydi. Yo‘sinsimonlar spermatazoid va tuxum hujayralar yordamida jinsiy yoM bilan ko'payadi. Jinsiy jarayon yuz berishi uchun suv talab qilinadi, chunki spermatazoidlar faqat suvdagina arxegoniylar tomon boradi. Natijada zigota va undan sporagon taraqqiy etadi. Shundan keyin jinssiz ko‘payish boshlanadi. Ularda sporafitning taraqqiyoti gametofitning taraqqiyoti bilan uzviy bog’langan. Chunki sporafit suv bilan ozuqani asosan gametofitdan olib turadi. Shuning uchun ham yo‘sintoifalarda gametofit bo‘g’in ustunlik qiladi. Yuksak o‘simliklarda sporafit bo‘g’in mustaqil yashaydi. Yo‘sinlarning yer osti kurtaklari vegetativ tanasining bo’lakchasi bilan vegetativ ko‘payishi mumkin. Ulaming ko‘payishida doimo nasllaming gallanishi kuzatiladi. Ular sodda tuzilishdagi o‘t o‘simliklar bo’lib, suvo‘tlarga ancha yaqin turadi. Sababi, vegetativ tanasi tallom (qattana) shaklida, ildizi yo‘q, rizoidlari ildiz vazifasini bajaradi. Barglari oddiy o‘troq. Yo‘sinlar xilma-xil ekologik muhitlarda tarqalgan. Ular tropik va subtropik zonadan sovuq tundra zonasigacha bo’lgan hududlarda uchraydi. Ba’zi vakillari daraxtlarning poya qismida, tuproqning ustida yashil gilamlar hosil qiladi. Yo‘sinsimonlaming taraqqiyot siklidagi xarakterli belgilaridan yana biri yetilgan sporalardan protonemaning o‘sishidir.Protonema ko‘pchilik yo‘sin!arda ipsimon ko'rinishda, faqat sfagnum va andreya yo‘sinlarida gametofitlar dastlabki fazasida plastinka shaklida bo‘ladi. Jigarsimon yo‘sinIarda protonema bir yoki bir necha hujayralardan tashkil topgan qisqa tana ipchadan iborat, Undan plastinkali yoki poyabargli gametofit taraqqiy etadi. Yo‘sinlar ichida funariyaning protonemasi yaxshi o ‘rganilgan. Bir uyli gametofiti bir o ‘simlikda yetishadi. Uning sporasi qulay sharoitda o‘sib, undan shakllangan ipcha hosil boMadi. Bu ipcha uchki qismidagi hujayrasining bo’linishi hisobiga o ‘sib boradi. Shundan so‘ng ipcha shoxlanib, unda gametofit kurtaklar hosil
boMadi. Yo‘sinlaming bunday ipsimon protonemasi tashqi ko'rinishidan yashil suvo‘tlariga juda o‘xshaydi. Shunga ko‘ra yo‘sintoifalarni yashil suvo‘tlaridan kelib chiqqan degan taxminlar yuzaga kelgan. Lekin bu fikmi tasdiqlovchi asosli dalillar yo‘q.
Yo‘sinsimonlar 3 sinfga bo’lib o'rganiladi:
1. Jigarsimon yo‘sinlar sinfi —Hepaticopsida.
2. Poyabargli yo‘sinlar sinfi—Bryopsida.
3. Antofseratsimonlar sinfi —Anthocerotopsida.
1. Jigarsimon yo‘sinlar - Hepaticopsida sinfi gametofitinin xilma-xil bo’lishi va sporofitning deyarli o‘xshash boMishi bilan xarakterlanadi. Bu ajdodga 30 ga yaqin turkum va 6000 dan ortiq tur kiradi. Ulaming ko‘pchiligi tropiklarda tarqalgan boMib, asosan semam tuproqda, ayrimlari esa suvda uchraydi. Epifit vakillari ham mavjud. Jigarsimon yo‘sinlaming vakillari vegetativ, jinsiy va jinssiz yo’llar bilan ko‘payadi. Jigarsimon yo'sinlar deb atalishiga sabab shuki, marshansiya avlodining turlari tallomidan Yevropada (to XIX asming boshigacha) jigar kasalliklarini davolashda dorivor o‘simlik sifatida foydalanib kelingan. Hozirgi klassifikatsiyaga ko‘ra, jigarsimon yo‘sinlar sinfi 2 ta sinfchaga - marshansiyakabilar va yungermaniyalar kabilarga bo’linadi