Mavzu: Sug’oriladigan dexqonchilikning fiziologik asoslari

Mavzu: Sug’oriladigan dexqonchilikning fiziologik asoslari

Mavzu: Sug’oriladigan dexqonchilikning fiziologik asoslari

Reja:
Sug'oriladigan dehqonchilik yoki «oroshenie» bu erlarning meliorativ holatini yaxshilashdan iborat bo'lib, botqoq joylarni suvsizlantirishdan, sho'rlangan tuproqlarni gipslashdan va sho'rini yuvishdan iboratdir. Yer yuzi quruqlik qismi suv bilan ta'minlanganligiga qarab ikki qismga ya'ni gumid va arid zonalarga bo'linadi.
1.Gumid yerlar. Bu yerlarda suvning yillik bug'lanish miqdori yog'ingarchilik miqdoridan kam bo'ladi.
2.Arid yerlar. Bu joylarda suvning yillik bug'lanish miqdori yillik yog'ingarchilik miqdoridan ko'p bo'ladi.
Yer yuzi quruqlik qismining 1/3 qismi arid zonalarga to'g'ri keladi, ya'ni bu joylarda yillik yog'ingarchilik miqdori 250-500 mm ni tashkil qiladi.
Arid zonaning yarmidan ko'prog'i qattiq qurg'oqchilik rayonlarini tashkil qiladi. Bu joylarda yillik suv bug'lanishi miqdori 1000 mm bo'lgani holda yog'ingarchilik miqdori 250 mm dan ham past bo'ladi.
O'simliklarning muqobil rivojlanishi uchun uning suv bilan ta'minlanganligi butun o'sishi davomida talab darajasida bo'lishi lozim. Ammo ko'pgina qishloq xo'jalik rayonlari arid zonalarda joylashganligi tufayli bu yerlarda faqat sug'orib dehqonchilik qilish mumkin.
O'simliklar rivojlanishi davrida ruy bergan bir martagina kuchsiz suv tanqisligi ham ular hujayralaridagi moddalar almashinuviga kuchli salbiy ta'sir qiladi. Agar o'simlik bir marta qisqagina vaqtda suvga muhtoj bo'lsa ham, biz keyin qanchalik urinmaylik undagi normal moddalar almashinuvi hech qachon tiklanmaydi.
O'simlikning ichki suv balansi bir qancha omillarga bog'liq. Bulardan biz quyidagilarni ko'rsatib o'tishimiz lozim.
1.O'simliklarning turiga, ildizlarining chuqur ketishi, shoxlanishi va rivojlanishi bosqichlariga.
2. Berilgan maydonda o'sayotgan o'simliklarning soniga.
3.Ob-havo omillariga, ya'ni harorat, havoning namligi, tuman, shamol, yorug'lik, yog'ingarchilik miqdorlari va boshqalar.
4.Tuproq omillariga, ya'ni tuproq eritmasining osmotik bosimiga, tuproqning tuzilishiga va uning nam sig'imiga.
Sug'oriladigan dehqonchilik sharoitida, tuproqqa ekilishi mumkin bo'lgan o'simliklarda normal fiziologik jarayonlarning ketishi va ekinlardan yuqori va sifatli hosil olish uchun avvalo tuproqning namlik ko'rsatkichlarini bilish muhimdir. Bu shunaqa namlik ko'rsatkichiki, undan pastda o'simlikning organik massasi kamayib, u o'z navbatida hosilning kamayishiga olib keladi. Bu tuproq namligi ko'rsatkichi optimal namlik chegarasi deyiladi.
Tuproqning optimal namlik chegarasi o'z navbatida o'simlikning o'sishi fazasiga, tuproqning unumdorligiga, sho'rlanishga, sizot suvlarning minerallashishiga, ob-havo sharoitlariga, agrotexnikaga hamda kuchli suv yetishmasligini keltirib chiqaradigan xavfli davrlarning bo'lishi yoki bo'lmasligi bilan bog'liq. Shuning uchun ham arid zonalari uchun qishloq xo'jalik kinlarini suv bilan aniq va tejab sug'orishning fiziologik ko'rsatkichlarini ishlab chiqish alohida ahamiyatga ega bo'lib, yuqori hosil olishning asosiy omilidir.
Hozirgi vaqtda o'simliklarni sug'orish muddatlarini aniqlashda bir qancha usullar qo'llanilmoqda. Bularga biz barglarning suvlilik darajasi va ularning osmotik bosimi, barg og'izchalarining ochiqlik holatining o'lchami va shira ajratish qobiliyatini ko'rsatib utishimiz mumkin.
Ushbu usullardan keng tarqalgani bu barglarning so'rish kuchini aniqlashdir. Buning uchun avvalo ma'lum bir o'simlik bilan bir xil oziqa muhitida bir qancha sug'orish variantlarida tajribalar qo'yilib ma'lum bir rivojlanish fazalarida yoki ma'lum bir muddatlarda ular barglarining so'rish kuchlari aniqlab boriladi. Tajriba oxirida yuqori va sifatli hosil olingan hamda nisbatan kam suv sarflangan variant aniqlanadi va ushbu o'simliklar barglarining so'rish kuchlari keyingi yillar uchun na'muna (etalon) sifatida xizmat qiladi. Chunki ushbu variantda tuproq namligi o'simliklarda boradigan fiziologik jarayonlar uchun eng muqobil bo'lib, iqtisodiy jihatdan samarali bo'ladi.
Hozirgi vaqtda ekinlarni vaqtida sug'orish uchun ayrim o'simliklar barglarning so'rish kuchlari aniqlangan. Masalan, bug'doyda, uning barglarining normal so'rish kuchi gullashi oldidan 0,81-0,91 MPa bo'lsa, yoppasiga gullash va don tugish fazasida mos ravishda 1,0-1,1 va 1,11-1,21 MPa ga teng bo'ladi.
Go'zaning suv rejimi. Ma'lumki paxta mamlakatimiz iqtisodiyotining asosini tashkil qiladi. Shuning uchun ham g'o'zaning suv rejimini o'rganishga anchagina ilmiy izlanishlar bag'ishlangan. Masalan X.S. Samevning (1979) ma'lumotlariga qaraganda g'uzaning suv rejimida unga berilayotgan o'g'itlarning ahamiyati juda kattadir. Xususan azotli-fosforli o'g'itlar g'o'za barglari suvlilik darajasiga ta'sir qilib, hujayralarda bog'langan suv miqdorini, jumladan osmotik va kalloid bog'langan suv miqdorini oshiradi. Buning natijasida barglarning transpirasiyaga qarshi suvni ushlab qolish xususiyati kuchayadi.
Go'zaga fosforli o'g'itlarni ko'p miqdorda berish uning suv rejimiga muqobil ta'sir ko'rsatadi, ayniqsa suv etishmagan sharoitda o'simliklarning o'sishi va rivojlanishiga oxir oqibatda ularning hosildorligiga yaxshi ta'sir ko'rsatadi.
Azotli o'g'itlarni g'o'zani oziqlantirish uchun besh muddatda, ya'ni ekish bilan birga, o'sish va rivojlanishning 4-5 haqiqiy barglar, shonalash, gullashdan oldin va yoppasiga gullash fazalarida berib, oxirgi oziqlantirishni birmuncha ilgari surib gullashdan oldin tugallash uning barglarida erkin suv miqdorining kamayib, bog'langan suv miqdorining esa oshishiga olib keladi. Bu holat tuproqning past namligida ham g'o'za so'ligunicha davom etadi. Shuning uchun ham yuqoridagi sharoitlarda o'stirilgan g'o'za o'simligi qurg'oqchilikni nisbatan kamroq zararlanib o'tkazadi.
Go'zani azotli o'g'itlar bilan gullash fazasidan so'ngi davrda oziqlantirish esa erkin suvning bog'langan suvga nisbatining oshishiga olib keladi.
Umuman bir dona g'o'za o'simligining normal o'sib-rivojlanib mo`ljaldagi hosilni berishi uchun 232 kg suv talab qilinadi.
Go'za ildizlari orqali, suvning eng ko'p surilishi, tuproq namligi uning to'la namligidan 70% bo'lganda kuzatiladi. Buning natijasida erkin suv miqdori oshib bog'langan suv miqdori kamayadi. Shuningdek ushbu holda barglarning suv so'rishi va ushlab turishi qobiliyati pasayadi hamda hujayralarning so'rish kuchi, shirasining kontsentratsiyasi va osmotik bosimi pasayadi. Transpirasiyaning miqdori esa ortadi.
Go'zaning suv bilan ta'minlanish darajasi birinchi navbatda eng muhim fiziologik jarayonlarga, ya'ni fotosintez va nafas olish jarayonlariga ta'sir qiladi. Masalan muqobil darajada o'z vaqtida suv bilan ta'minlangan g'o'za o'simliklarida fotosintez jadalligi oshadi, nafas olish intensivligi esa pasayadi.
Go'zaga suv yetishmagan sharoitda nafas olish jadalligi ortadi, chunki bunda hujayralardagi gidrolitik jarayonlar kuchayib bog'langan suv miqdori ortadi va bu o'z navbatida o'simlikning suv taqchilligiga nisbatan chidamliligini birmuncha oshiradi.
Go'zaning yoppasiga gullash va ko'sak tugish fazasida, tuproq namligi 70% atrofida bo'lganda uning barglariga 0,02% li xlorxolinxlorid eritmasini sepish transpirasiya jadalligini pasaytirib o'simliklar tomonidan suvning birmuncha muqobil sarflanishiga olib keladi.
Ushbu o'simliklarda suv almashinuvi qismida bayon etilganlardan kelib chiqib qo'yidagilarni aytish mumkin.
O'simlik og'irligining 70-95% suvning hissasiga to'g'ri keladi. Suvning hujayraga kirishi hujayraning tarkibiy qismiga bog'liq bo'lgan, vakuola shirasi va turgor bosimi (gidrostatik bosim ) hamda osmotik bosim ko'rsatkichlaridan kelib chiquvchi so’rish kuchining kattaligiga (suv potentsialiga ΨH₂O ) bog'liqdir.
Ildiz hujayralariga osmotik yutilgan suv ildizda apoplast hamda simplast bo'yicha radial harakatlanib ksilema to'qimalarigacha borib etadi. Ksilema to'qimalari bo'ylab suvning tashiluvi ildiz bosimi (pastki harakatlantiruvchi kuch) va transpiratsiya (yuqorigi harakatlantiruvchi kuch) natijasida yuzaga chiqadi. Ksilema to'qimalari bo'ylab suvning yuqoriga harakatlantiruvchi kuchning asosini suvning tuproqdan yutilishidan to uning atmosfera havosiga bo'g'langunicha davom etuvchi suv potentsiallarining gradienti tashkil qiladi.
O'simlik ildizlariga yutilgan suvning ko'p qismi transpiratsiya natijasida bo'g'lanib ketadi va faqatgina uning 0,2% hujayralarning turgori, metabolizmi va floema to'qimalari bo'ylab organik moddalarni tashiluvida ishtirok etadi. Hujayralarda suv etishmasligi hujayra metabolizmiga, o'simlikdagi barcha fiziologik jarayonlarga ta'sir qilib hosildorlik kamayishiga olib keladi.
Suv yetishmagan sharoitda o'sgan o'simliklar hosildorligida, mevalarining ta'mida, yog'ochligining qattiqligida, tolalarining mustahkamligida salbiy o'zgarishlar kuzatiladi. Shuningdek urug'larning unishi va o'sish energiyasi hamda uning suv bilan ta'minlanganligi o'rtasida ham ma'lum bir bog'lanish mavjud. Ammo, har xil o'simliklar urug'ining unishi uchun uning turiga qarab har xil miqdorda suv kerak bo'ladi.
Suv yetishmasligining o'simliklarga birlamchi ta'siri, bu uning hujayralaridagi erkin suv miqdorining kamayib ketishidir. Ushbu hol o'z navbatida sitoplazmadagi oqsillar qobig'iga ta'sir qiladi va oqsil fermentlar funksiyasining o'zgarishiga olib keladi. Xususan sintezlovchi fermentlarning faolligi kamayib, gidrolizlovchi fermentlarning faolligi ortadi. Masalan, proteoliz fermentlarining ta'siri natijasida hujayradagi kichik molekulyar moddalarning miqdori oshib ketadi. Shuningdek polisaxaridlarning parchalanishidan eruvchan qandlarning miqdori ortadi. Lekin suv etishmasligida barglardagi oqsillar miqdori kamaysada, uning urug'dagi miqdori ortadi.
Suv yetishmasligi barg hujayralaridagi ribonukleaza fermentining faolligining pasayishiga va RNK miqdorining kamayishiga olib keladi. Shuningdek suv yetishmasligida sitoplazmada poliribosamalar kompleksining emirilishi ro’y beradi. Bu esa o'z navbatida hujayralarda boradigan oqsillar sintezining buzilishiga olib keladi.
Erkin suv miqdorining kamayishi natijasida esa vakuolalar shirasining kontsentratsiyasi ortadi va u quyuq gelni eslatadi. Shuningdek ionlarning hujayradan ko'plab chiqishi natijasida ularning hujayradagi tarkibi va nisbati o'zgaradi.
Suv yetishmasligining boshlang'ich davrida fotosintez jarayonining qisman kuchayishi kuzatiladi, lekin fotosintezning umumiy jarayoni pasayadi. Bunga quyidagi hollar sababchi bo'lishi mumkin.
1. Barg og'izchalarining yopilishi tufayli CO₂ ning yetishmasligi.
2. Xlorofillar biosintezining buzilishi.
3. Fotofosforirlanish va elektronlar tashiluvining buzilishi.
4. CO₂ ning qaytarilish va fotokimyoviy jarayonlardagi o'zgarishi.
5. Xloroplastlar tuzilishidagi o'zgarish.
6. Barglarda sintez bo'lgan assimilyatlarning ulardan chiqishini to'xtashi.
Fotosintez jarayoni jadalligining pasayishi natijasida fotosintetik fosforirlanishda hosil bo'ladigan ATF miqdori kamayadi.
Suv etishmasligi barglarning nafas olish jarayoni jadalligiga ularning yoshiga qarab har xil ta'sir qilishi mumkin. Masalan yosh barglarda xuddi fotofosforlanish mahsulotlari kabi, nafas olish jadalligi ham kamayadi. Yetuk barglarda esa bunday o'zgarish kam kuzatiladi, lekin nafas olish koeffisienti 1< bo'ladi. Suv tanqisligida transpirasiya miqdori kamaysa, o'simlik qizib ketadi. Buning natijasida fiziologik jarayonlar salbiy tomonga o'zgarib o'simlik nobud bo'lishi mumkin. Ko'pincha bu taqchillik 5-10% atrofida kuzatiladi va o'simliklarga chuqur zarar keltirmaydi. Tuproqda suv miqdori kamayganda ham o'simlikda suv muvozanati kuchlirok buziladi. Barglar so'lishi ham mumkin.
O'simliklardagi suv taqchilligi quyidagi formula bilan aniqlanishi mumkin:
M
D = (1– -----) ·100
M₁
D- suv taqchilligi;
M- barg kesmalarining suvga solinganigacha og'irligi (g);
M₁- barg kesmalarining bir soat davomida suvda saqlanganidan keyingi og'irligi.
O'simliklarning vaqtinchalik yoki uzoq vaqtgacha bo'lishi mumkin. Vaqtinchalik so'lish kun juda issiq va quruq bo'lganda kuzatiladi. Bunda suv muvozanati buziladi, ammo kechqurun transpirasiya pasayib suv muvozanatlashadi. Vaqtincha so'lish hosildorlikni pasaytiradi, chunki fotosintez eng kichik qiymatga ega bo'ladi. Agar tuproqda suv miqdori kamaysa, so'lish uzoq vaqt davom etadi. Bunda suv etishmasligi kechasi ham tiklanmaydi, o'simlik ko'proq zararlanadi. Kechasi tiklanmagan suv miqdori qoldik defisit deyiladi. Ayrim hollarda bunday o'simliklar qurib qolib nobud bo'lishi ham mumkin.
O'simliklarning so'lishi generativ organlarga ayniqsa kuchli salbiy ta'sir etadi va buning natijasida gullar, mevalar to'kilib hosildorlik pasayadi. Suv taqchilligi turli xil o'simliklarga har xil ta'sir etadi. Masalan kartoshka o'z tanasidagi suvni 1/3 qismini yo'qotsa ham, so'lish kuzatilmaydi. Soyaparvar o'simliklarning 13-15% suv yo'qotishi ularning darhol so'lishiga olib keladi.
Yer usti o'simliklari suvni to'xtovsiz ravishda bug'lantirib turganligi tufayli ularda suvni ortiqcha yo'qotishga qarshi qaratilgan maxsus mexanizmlar rivojlangandir. Ushbu o'simliklarning vakuolalar sistemasi yaxshi rivojlangan bo'lib ular hujayralari qaytar suvsizlanish xususiyati xos emas.
Bu o'simliklarda suvning so'rilishi va uni sarflash aniq boshqarilib turadi. Buning natijasida hujayradagi suvning miqdori, osmotik bosim va transpirasiya jarayonlarida keskin o'zgarishlar bo'lmaydi ya'ni bu o'simliklar gidrostabil o'simliklardir.
Bu o'simliklarda suv rejimining turg'un (stabil) bo'lishiga ularning ildizlarida, poyasida va boshqa qismlarida ma'lum miqdorda suv to'planishidir.
Gomoyogidrik o'simliklar uchta guruhga ya'ni gigrofitlar, mezofitlar va kserofitlarga bo'linadi.
Gigrofitlarga paporotniklar, gunafshadoshlar oilasining ayrim vakillari va boshqa yuqori namlikda hamda kam yorug'likda o'sadigan o'simlik turlari kiradi. Yorug'lik kam joyda o'suvchi o'simliklarning ustitsalari deyarli doimo ochiq bo'lib, ortiqcha suvni ajratishga moslashgan gidatodlar (bargning maxsus tishchalari) bor.
Mezofit o'simliklarga ko'pgina qishloq xo'jaligi o'simliklari, o'tloq va o'rmon o'tlari, daraxtlar kirib ular o'zlaridagi suv rejimini idora qilish qobiliyatiga ega.
Kserofitlar o'zlarining evolyutsion rivojlanishi davrida tuproqda nam va yog'ingarchilik yetarli bo'lmagan sharoitda o'sish va rivojlanishga moslashgan, nisbatan quruq iqlim o'simliklaridir.
Kserofitlar asosan, dasht, cho'l va chala cho'llarda o'suvchi o'simliklardir. Ular uch guruhga ya'ni sukkulentlar, sukkulent bo'lmaganlar va efimerlarga bo'linadi.
Sukkulentlar semiz o'tlar deb ham ataladi. Ular ikki xil bo'ladi ya'ni poyador va bargdor sukkulentlar. Poyador sukkulentlarga kaktus, Afrika sutlamasi o'simliklarini misol qilish mumkin. Bargdor sukkulentlarga agava, aloe, semizak va boshqalar misol bo'la oladi. Ularning yer ustki organlari seret va semiz bo'lib o'zlarida ko'p miqdorda suv saqlaydigan o'simliklardir. Ildiz tizimi ko'pchilik hollarda tuproqning yuzasida joylashgan. Sersuvligi hamda suv bug'latuvchi sirtining kamligi tufayli bunday o'simliklar quruq, qumloq tuproqlarda, cho'llarda va qoyalarda o'sa oladi.
Sukkulent bo'lmagan kserofitlar o'zlarida boradigan transpirasiya jarayoni tufayli 4 guruhga bo'linadi. Bular: haqiqiy kserofitlar, yarim kserofitlar, cho’l kserofitlari va poykilokserofitlardir.
Haqiqiy kserofitlarga shuvoq, itgunafsha kabi o'simliklar kiradi. Bu o'simliklar hujayralarida osmotik bosim yuqori bo'lib transpirasiya miqdori kam bo'ladi.
Yarim kserofitlarga g'ozoyoq, marmarak kabi o'simliklar kiradi. Ular hujayralarining sitoplazmasi yopishqoqligi kam, ildizlari juda ham chuqur ketib sizot suvlarigacha etib boradi. Barglarida boradigan transpirasiya jarayoni kuchli bo'ladi.
Cho'l kserofitlariga chalov kabi boshoqdoshlar oilasining cho'lda o'sadigan ayrim turlari kiradi. Ular yoz yomg'iri suvlaridan yaxshi foydalanishadi, ammo faqatgina qisqa suv etishmasligiga chidashi mumkin.
Poykilokserofit o'simliklarga lishayniklar kabi suv etishmagan sharoitda anabioz holatiga o'tuvchi o'simliklar kiradi.
Efimerlar. Bular bir yillik cho'l, chala cho'l va qisman dasht o'simliklaridir. Ularning o'sish, rivojlanish va urug' tugish davri juda qisqa, asosan bahor va kuz paytlarida o'sadi. Qurg'oqchilik boshlanishi bilan ular o'sishdan tuxtaydi. Efimer o'simliklarga lolaqizg'aldoq, taroqbosh, chitir, qarg'atirnoq kabi o'simliklar kiradi.
Barg og'izchlari (labchalari) suv bug'i, CO₂ va O₂ uchun asosiy o'tkazuvchi yo'l hisoblanadi. Barg og'izchalari uning ikki tomonida yoki faqat bir tomonida bo'lishi mumkin. Masalan, karam barglarining ustki epidermisida barg og'izchalarining soni 14100 donaG’sm² bo'lsa pastki tomonida 22600 donaG’sm² atrofida bo'ladi. Boshqa o'simliklar uchun ushbu ko'rsatkichlar qo'yidagicha bo'lishi mumkin:
Ustki epidermisda Pastki epidermisda
Kartoshka bargida 5100/sm² 16100/sm²
Beda bargida 12700/sm² 24900/sm²
Makkajo'xori bargida 5200/sm² 6800/sm²
Suli bargida 2500/sm² 6800/sm²
Bug'doy bargida 3300/sm² 4100/sm²
Ammo shuning bilan birgalikda labchalar faqat bargning bir tomonida joylashgan o'simliklar ham mavjud. Masalan, barbaris (2200 dona/sm²), olcha (24000 dona/sm²), dub (14000 dona/sm²), qora yong'oq (46000 dona/sm²), siren (33000 dona/sm²), tut (48000 dona/sm²), olma (40800 dona/sm²) kabi o'simliklarda barg og'izchalari faqat bargning pastki qisimida joylashgan.

Umuman labchalarning barg yuzasidagi ulushi 0,52-5,28% atrofidadir. Masalan bug'doy bargida labchalar uning umumiy maydonidan 0,52% ni tashkil qilsa, loviyada ushbu ko'rsatkich 3,13%,t kungaboqar va olma barglarida 5,28% atrofidadir.

Agar labchalar bargning ikki tomonida ham joylashgan bo'lsa bunday barglar amfistomatik barglar deyiladi. Pastki epidermisda joylashgan bo'lsa gipostomatik va ustki tomonda joylashgan bo'lsa epistomatik barglar deyiladi.
Barglardagi transpirasiya jarayonining jadalligi har xil ammo, labchali transpirasiyaning eng ko'p miqdori suvda suzuvchi va botqoqlik o'simdiklarida kuzatiladi. Er o'simliklari orasida eng ko'p miqdordagi labchali transpirasiya quyoshli joylarda o'suvchi o't o'simliklarda kuzatiladi. Soya parvar o'simliklar ularga nisbatan ikki baravar kam suv bug'lantiradi. Butalar va daraxtlar esa bulardan ham kam suv yo'qotadi.
O'simlik gullarida labchalar juda kam bo'lganligi tufayli nisbatan oz miqdorda suv bug'lantiradi ular uzib oligan hoda ham suvli muhitda uzoq vaqt o'z holatini saqlab qolishi mumkin.
Kutikulyar transpirasiya. Barg og'izchalari ochiq holatdagiligida kutikulyar transpirasiyaning miqdori juda kam bo'ladi. Ammo qurg'oqchilik sharoitda bo'lgani kabi labchalar yopiq bo'lganda kutikulyar ranspirasiyaning miqdori katta bo'lib 50% gacha etishi mumkin. Ammo kutikulyar transpirasiyaning miqdori barglarning yoshiga ham bog'liq. Masalan yosh barglarda kutikulyar transpirasiyaning darajasi umumiy miqdordan ~50% bo'lsa, yetuk barglarda ushbu ko'rsatkich ~10%. Barglar qarib borishi bilan kutikulalar darz ketib yemirila boshlaydi va kutikulyar transpirasiyaning miqdori ham birmuncha ortishi mumkin.
Kutikulyar transpirasiyaning eng yuqori miqdori labchalar doimo ochiq holatda bo'lgan, suvda suzib yuruvchi o'simliklarda kuzatiladi. Ulardagi umumiy transpirasiyaning miqdori 180-400 mgG’sm² soat bo'lsa, kutikulyar tranpirasiyaning miqdori ~50%.
Biz quyida ayrim guruh o'simliklar uchun umumiy va kutikulyar transpirasiyaning miqdorlarini keltiramiz.
O'simliklar Umumiy Kutikulyar
guruhi transpiratsiya transpiratsiya
(mg/sm²) (%)
Ikki pallali o'simliklar 170-25 10-20%
Buta o'simliklar 60-70 5-10%
Doimo yashil o'simliklar 45-55 2-3%
O'rmon daraxtlarida 9-10 10-20%
Mevali daraxtlarda 8-9 17-24%
Shuni aytib o'tish lozimki, tropik o'rmon daraxtlarida kutikulyar transpirasiya bo'lmaydi..

O'simliklarda suvning bug'lanishi qisman darajada kurtaklar va meva organlaridan ham bug'lanishi mumkin. Masalan, kungaboqar savatchasidan, ko'knori ko'sagidan va qalampir mevasidan shu o'simliklarning barglarining bir birlik yuzasiga nisbatan ancha ko'p miqdorda suv bug'lanishi kuzatiladi.

Guttatsiya. Bu hol namlik darajasi uta yuqori joyda o'suvchi o'simliklarga, xususan tropik sharoitga xos xususiyatdir. Bunda barglardagi maxsus gidatodlar (barg tishchalari) orqali suv aralash shira ajraladi. Guttatsiya holati transpirasiya jarayoniga yordam berib o'simliklarda suvning harakatlanishiga va ildizlarga mineral tuzlarning yutilishiga yordam beradi. Bizning sharoitimizda, boshoqdoshlar oilasi vakillarida bahor va kuz oylarida yaqqol kuzatilishi mumkin (IV.12-rasm).
Peridermal transpirasiya. Daraxtlarning pukaklangan qobig'idan ham oz miqdorda bo'lsada suv bug'lanib to'radi. Bu suvning miqdori daraxtlarning turiga xos bo'lgan peridermalarning tuzilishiga, qobiqdagi yoriqlar va yasmiqchalarning o'tkazuvchanligiga bog'liq. Masalan, buk, yel, qarag'ay daraxtlarining po'stlog'i silliq va pishiq bo'lganligi tufayli, terak, dub, chinor va qarag'ay daraxtlari po'stloqlariga nisbatan kam suv yo'qotadi. Ayrim hollarda, ayniqsa qish faslida poya va novdalardan ko'p suv yo'qotganligi sababli daraxtlar suvsizlanadi va qurib qoladi.
Transpirasiya jadalligi. Bu 1 m² barg sathidan 1 soat davomida bug'latilgan suv grammlar hisobidagi miqdoridir. Transpirasiya jadalligiga yorug'likning ta'siri anchagina kattadir. Masalan, ko'pchilik hollarda yorug'likda, ya'ni kunduzi bu kursatgich 15-250 g/m2 bo'lsa, kechasi 1-20 g/m² ga tengdir. G`o'zada jazirama issiq kunlari transpirasiya jadalligi 45-120 g/m² soatni tashkil qiladi. Shuningdek barglardagi tranpirasiya jarayonining jadalligiga shamolning ta'siri ham katta. Masalan, shamolning tezligi 6-8 mG’soniya darajasigacha transpirasiya jadalligi ortib boradi, lekin shamol tezligining bundan ortishi uning borishiga ta'sir qilmaydi.
http://fayllar.org