1-sanlı lektsiya (2 saat)
Tema: Kirisiw. Ulıwma gidrobiologiya, gidrobiologiyanın’ tiykarg’ı
tu’sinikleri.
Jobası:
1. Kirisiw
2. Gidrobiologiyanın’ payda bolıwı h’a’m rawajlanıwı
3. Gidrosferadag’ı suwdın’ a’h’miyeti.
4. Gidrobiologiyanın’ tiykarg’ı ma’selelerdi sheshiwge qatnası.
5. Ten’izler h’a’m okeanlar bentalı
6. Ten’izlerdegi h’a’m okeanlardag’ı pelagia
l
Tirek so’zler.
Atmosfera,litosfera,gidrosfera,autoekologiya,demekologiya,sinekologiya,limnologiya,akvakultura,supralitoral,litoral
,sublitoral,batial,abissal,ultraabissal,profundal
Gidrobiologiyanın’ payda bolıwı h’a’m rawajlanıwı
Gidrobiologiyalıq tu’sinikler yag’nıy suw organizmleri tuwralı, birinshi gezekte awqat ushın
paydalanatug’ın tu’rleri tuwralı adamzat ma’deniyatının’ erte da’wirlerde mag’lıwmatlar payda bola basladı. Suw
organizmlerinin’ ekologiyası tuwralı mag’lıwmatlar a’yemgi h’a’m qıtay a’debiyatlarında a’sirese grek h’a’m rim
naturalistlerinin’ anıg’ıraq Aristoteldin’ kitaplarında keltirildi.
Gidrobiologiyanın’ o’z aldına ilim retinde qa’liplesiwi o’tken a’sirdin’ ortalarına tuwra keledi. Bul waqıtqa
deyin suwlardag’ı biologiyalıq resurslar, a’sirese okean ten’izlerde tawsılmaytug’ın bolıp ko’rinedi h’a’m suw
organizmlerin u’yreniw yag’nıy izertlew h’a’jeti joq dep keldi. Tek o’tken a’sirdin’ ortalarında g’ana bul tu’sinikten
bas tartıw baslandı. 1877 j. V.Genzen., Kilskiy zalivte qoltıqta balıqlardın’ zapasın h’a’m olardın’ awqatlıq zatların
izertledi, bunda arnawlı plankton setkilerinen paydalandı, yag’nıy suw qatlamında tirishilik etiwshi organizmlerdin’
san mug’darın esaplaw ushın. Al 1909 jılı bentos organizmlerdin’ san mug’darın anıqlaw ushın arnawlı pribor
dnocherpatel islep shıg’ıldı. Bunnan keyingi rawajlanıw ushın ten’izlerdi u’yreniwshi xalıq aralıq ken’estin’ (1899)
h’a’m xalıq aralıq teoriyalıq h’a’m prikladnoy limnologiyalıq assotsiyasının’ (1927) du’ziliwleri u’lken a’h’miyetke
iye boldı.
O’ndiristin’ h’a’m transporttın’ rawajlanıwın dushshı suwlardın’ pataslanıwına alıp keldi, na’tiyjede taza
suw menen ta’miyinlew probleması 1-gezektegi ma’sele boldı. 1869-1870 j. A. Myuller H.F. Kan h’a’r qıylı
gidrobiontlardın’ suwdı o’zin-o’zi biologiyalıq tazalawg’a u’lken kewil awdardı. Suwdın’ pataslanıwı h’a’m onı
tazalaw ma’selelerin sheshiw ushın gidrobiontlardın’ rolin h’a’m a’h’miyetin u’yreniw kerek ekenligi belgili boldı.
XIX a’sirdin’ ortalarında suw organizmlerin u’yreniw ushın arnawlı ma’kemeler payda bola basladı.
Birinshiler qatarında 1871 jılı Ukrayna, Sevastopolde A.O. Kovalevskiydin’ initsativası boyınsha biologiyalıq
stantsiya du’zildi h’a’m h’a’zirgi waqıtda islep turıptı. 1872 j. Neopolde ten’iz stantsiyası ashıldı. 1900 j. Volgada,
Saratovta, Evropada birinshi da’ryanın’ biologiyalıq stantsiyası ashıldı. 1906 j. baslap xalıq aralıq gidrobiologiyalıq
jurnal shıg’a basladı.
Gidrobiologiya (grek so’zinen alıng’an hydor- suw, bios- tirishilik, lodos-ta’liymat)-suwdag’ı tirishilik
h’aqqındag’ı ilim.
Gidrobiologiya suwdag’ı biologiyalıq nızamlıqlardı u’yrenedi h’a’m olardı adam ma’pleri ushın
basqarıwdın’ tiykarların du’zedi. Solay etip gidrobiologiya suwdag’ı organizmlerdin’ bir-biri menen h’a’m jasaw
aynalası menen o’z-ara qatnasıqların u’yrenedi. Gidrologiyanın’ o’z betinshe ilim sıpatında ajıratılıwı suwdag’ı
aynalanın’ tek o’zine g’ana, ta’n qa’siyetleri menen, onın’ qurg’aqlıqtag’ı jer beti aynalası menen keskin
ayırmashılıg’ı menen baylanıslı. Jer sharında, biosferada tirishilik etiwshi organizmler gaz ta’rizli qabat-
atmosferada, qattı-litosferada h’a’m suyıq-gidrosferada tarqalg’an yag’nıy toplang’an. Usılardan gidrosferanı alıp
qarasaq, bul bir tirishilik saxnasına iye. Bizin’ planetamızdın’ ulıwma maydanı shama menen 510 mln
2
,
sonnan 362
mln.km
2
yag’nıy 70,5
ko’biregi suw aydınına tuwra keledi, egerde jer astı suwların da qosa esaplasaq, ol
jag’dayda qurg’aqlıqtı suw tolıq qaplaydı. Budan basqa gidrosferanın’ atmosfera h’a’m litosferadan ayırmashılıg’ı,
suw betinin’ barlıq bo’limlerinde organizmler tarqalg’an. Gidrosferadag’ı tirishilik yamasa gidrobios, adamzat
turmısında u’lken rol oynaydı. Gidrosferanı o’zlestirgen sayın onı biologiyalıq jaqtan teren’nen izertlewdi talap
etedi, yag’nıy ta’biyat baylıqların ratsional paydalanıw h’a’m qorshag’an ortalıqtı qorg’aw ushın. Gidrosferadag’ı
bunday ma’seleni sheshiwdi XIX-a’sirdin’ aqırında payda bolg’an gidrobiologiya ilimi o’z ishine aladı. Ha’zirgi
zaman gidrobiologiyası ekologiyalıq ilimler birlespesine kirip jer sharı organizmlerin o’li ta’biyat penen baylanısta
izertlep ta’biyat baylıqların ratsional paydalanıw ma’selesin maqset etip qoyadı.
O’z aldındag’ı ma’selelerdi sheshiwde gidrobiologiya basqa da ko’plegen ilimlerdin’ jetiskenliklerine
su’yenedi, mısalı: fizika, ximiya, gidrologiya, bioximiya, biogeografiya, botanika, zoologiya, fiziologiya h’a’m t.b.
Sonın’ menen bir qatarda onın’ o’zi biologiyalıq ilimler arasında ta’sirli orındı iyeleydi. Zamanago’y ekologiyanın’
ko’plegen a’h’miyetli tu’sinikleri (biotsenoz, biomassa, o’nim h’a’m t.b.) suwdag’ı tirishilik formaların u’yreniw
h’a’m izertlew na’tiyjesinde qa’liplesken.
O’z betinshe ilim sıpatında gidrobiologiya XIX a’sirdin’ ekinshi yarımında qa’liplesken. Onın’ rawajlanıwına
eki tiykarg’ı sebepler ta’sir jasadı:
1) balıq o’ndirisinin’ ıqtıyajlıg’ı.
2) suwlardın’, birinshi gezekte awız ishimlik suwlardın’ pataslanıwına qarsı gu’restin’ za’ru’rlikleri.
Zamanago’y gidrobiologiyanın’ tiykarg’ı bag’darları:
1) balıq xojalıq bag’darı; suw astı resurslarınan (balıq h’a’m basqa) u’nemlep paydalanıw ma’selelerin
sheshedi. Gidrosferanın’ biologiyalıq h’a’m ekologiyalıq ma’selelerin izertleydi.
2) sanitariyalıq (meditsinalıq h’a’m veterinariyalıq) gidrologiya; suw akvatoriyasın pataslanıwdan
qorg’aw h’a’m adam awırıwların tasıwshı qurt-qumırsqalardı suwdın’ o’zinde-aq joq etiw ma’selelerin izertleydi
3) texnikalıq gidrologiya; kemelerge h’a’m suwdag’ı qurılmalarg’a, texnikag’a u’lken zıyan keltiriwshi
organizmlerdin’ biologiyasın h’a’m ekologiyasın izertlewshi bag’dar.
Gidrobiologiya ekologiyalıq ilim sıpatında gidrosferadag’ı organizmlerdi, onın’ sırtqı ortalıq penen
baylanıslılıg’ın, suw saqlag’ıshlardag’ı biologiyalıq qubılıslardı, ondag’ı tiri organizmlerdin’ bir-biri menen h’a’m
o’li ta’biyat penen baylanısın izertleydi.
Gidrobiologiya o’zinin’ rawajlanıwının’ birinshi basqıshında ayrım bir tu’r osoblardı ekologiyalıq jaqtan
izertlewge kewil bo’ldi. Bunday autoekologiyalıq bag’dar h’a’zirgi zaman gidrobiologiyada da saqlanbaqta, biraq
bag’ınıshlı tu’rde. Birinshi gezekte demekologiyalıq (populyatsion) h’a’m sineklogiyalıq (biotsenologiyalıq)
izertlewler maqset etip qoyıldı, yag’nıy populyatsiya h’a’m biotsenozdı tirishiliktin’ joqarg’ı forması retinde, onın’
belgili bir strukturasın, funktsiyaların h’a’m xarakterin sırtqı ortalıq penen baylanısta u’yrenedi. Ha’zirgi zaman