Вцгар ящмяд
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
154 duran idrak vəzifəsini həyata keçirmək üçün, sənəti həyat həqiqətinə və bu yolda bədii həqiqətə yaxınlaşdırmaq üçün əlverişli şərait yaradır. Bu, realizmi bir tərəfdən varlığın hələ bərqərar olmamış qanunauyğunluqlarını sezib başa düşmək cəhdi ilə varlığı yenidən qura biləcək surətlərə müraciət edən romantizmdən, digər tərəfdən həyatın ayrı-ayrı cəhətlərinin onları idarə edən qanunauyğunluqlar xaricində empirikcəsinə göstərən naturalizmdən fərqləndirir. Amma aydındır ki, realizmdəki ümumiləşdirmə xüsusiyyəti sənətkarın estetik idealını nəinki rədd edir, əksinə, onun tərəqqisini tələb edir. Tipik cəhət – ən həqiqi, ən səciyyəvi cəhətdir, həyatın qanunauyğunluğunu əks etdirir. Buna görə, çox təbii olaraq, realist yazıçının əsəri həyatın özü kimi həqiqi, canlı və inandırıcı olur, burada həyatın təsadüfi, əhəmiyyətsiz hadisələri deyil, başlıca zərurtdən doğmuş, aparıcı hadisələri, məğzi əks etdirilir. Lakin realist əsərdə fərdiləşdirmə heç bir vəchlə gerçəkliyin bilavasitə inikası olmayıb, eyni zamanda bədii təxəyyülün nəticəsi kimi meydana çıxır. Həyat hadisələrini seçmək, qiymətləndirmək və tipik hadisələr kimi təqdim etmək sənətkarın həmin hadisələrə hansı nöqteyi-nəzərdən yanaşmasından dünyagörüşündən, dövrün qabaqcıl meyllərini görmək və anlamaq qabiliyyətindən asılıdır. Realizm həyat hadisələrini inkişafda, onların aparıcı meylləri ilə, tarixi perspektivdə təsvir etməyi tələb edir. Realizmin bir bədii metod kimi özünəməxsusluğu burada, ilk növbədə, onda təzahür edir ki, bu təsvir real zəmindən əlaqəsini kəsmir, yəni realizmin özünəməxsusluğu yazıçıya obyektiv surətdə tarixi prosesin özündə verilmiş həyat materiallarından obrazlı səhnələrin qurulma üsulundadır. Buradan belə bir təbii nəticə çıxır ki, realizm konkret xüsusiyyətləri ilə, hər şeydən əvvəl, sənətin inkişaf etdiyi tarixi şəraitdən asılıdır. Məsələ yalnız bu və ya başqa yazıçının yaradıcılığını realizmə daxil etməkdə deyildir, onun realizminin konkret səciyyəsini təyin etməkdədir; çünki realizm onun bu və ya başqa növünü yaradan milli və sosial şəraitdən, qarşılıqlı ədəbi- 155 tarixi hərəkatdan asılı olaraq müxtəlif ictimai-tarixi mühitdə rəngarəng şəkildə meydana çıxır. Realist meyllər müxtəlif təzahürləri ilə bütün ədəbiyyat tarixinə nüfuz etmiş olsa da, hətta müstəqil bitktn realist metoddan və realizmin vahid tarixi inkişafından danışmağa haqq vermir. Realizm tarixinin ilk dövrü barədə müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür. Alimlərin fikrincə, realizmin meydana çıxması üçün zəruri ədəbi-tarixi şərait hələ antik dövrdə hazırlanmağa başlarmışdır. Məsələn, Qədim Yunanıstan, Hindistan və digər ölkələrin miflərə əsaslanan ədəbi əsərləri təbiət və insan haqqında təsəvvürləri ümumiləşdirən bədii surətlərlə zəngindir. Erkən orta əsrlərdə realizm xüsusiyyətləri olduğunu yazanlar da yox deyildir. Orta əsrlər ədəbiyyatında ümumiləşdirmə qüvvəsi hələ dərin olmasa da, Qərb və Şərqin bir çox xalqlarında ardıcıl surətdə demokratikləşdirilir və müxtəlif zümrələrin məişətini düzgün təsvir etmək meyli artmağa başlayır. Qərb ədəbiyyatında realizmin baniləri İntibah dövrünün böyük sənətkarları Şekspir və Servantes hesab olunur. Sonrakı əsrlərdə tarixi inkişafla əlaqədar olaraq, realizm müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif xalqların ədəbiyyatında yeni-yeni keyfiyyətlər kəsb etmişdir. Müasir ədəbiyyatşünaslıqda onun maarifçi realizm, tənqidi realizm və sosialist realizmindən ibarət üç əsas tipi olduğu göstərilir. Klassizmdən sonra XVIII əsrdə yaranıb bərqərar olan maarifçi realizm ideya-fəlsəfi cəhətdən rasionalizmlə çox bağlı idi. Bu realizmin nümayəndələrindən bir çoxu (Volter, Didro, Russo və b.) dövrünün mütəfəkkir yazıçısı, marifçilik ideyalarının təbliğatçısı idi. Feodal mütləqiyyətinə, orta əsr geriçiliyinə qarşı yeni həyat tərzi, yeni əxlaq normaları uğrunda mübarizə, ağlı, elmi, maarifi təbliğ onların əsərlərinin leytmotivi idi. Maarifçi-realizm ədəbiyyatda yeni ədəbi formaların, xüsusilə roman və dramın, satira janrının daha da inkişaf etmsində mühüm rol oynadı. D.Defo məşhur «Robinzon Kruzo» əsəri 156 ilə ingilis realist romanının bünövrəsini qoydu. Onun işini Fildinq davam etdirdi. Maarifçi realistlər poeziya sahəsində də dönüm yaratdılar. Keçən əsrin 30-40-cı illərindən etibarən Qərbi Avropa ölkələrində, məsələn, Fransa və İngiltərədə qələbə çalan tənqidi realizm insan xarakterini sosial və sinfi amillərlə bağlı halda olmaqla «insan və mühit» problemini yeni şəkildə həll edir. Realist yazıçılar ictimai şəraiti dərindn dərk və təhlil edib göstərirlər. Məsələn, Balzak fransız cəmiyyətinin bədii tarixini yaradır, ingilis realistləri mütəxəssis siyasətçilərin, publisistlərin və əxlaq nəzəriyyəçilərinin hamısından daha artıq sosial və siyasi həqiqətlər açıb deyirdi. Həyat həqiqəti prinsipi, həyat prosesindəki tipikliyin, qanunauyğunluğun axtarılması və zamanın mütərəqqi ideyaları ilə bağlı olduqda, təbiidir ki, özünün daha dolğun ifadəsini tapır. Məsələn, XIX əsrdə Rusiyada azadlıq hərəkatının yüksəlməsi tənqidi realizmin inkişafı ilə əlaqədardır. Realizmin inkişafı bütünlüklə mövcud tarixi dövrün irəli sürdüyü imkanlara və tələblərə uyğunlaşan dünya bədii fikrinin inkişaf prosesi ilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Müəyyən tarixi dövrlərdə, məsələn, sənətkarlardan özünün subyektiv mövqelərini daha kəskin formalarda ifadə etməyi tələb edən, onu simvolikaya, alqorizmə müraciət etməyə təhrik edən şərait meydana gəlir. Məsələn, gənc M.Qorki Dankonun romantik surətini yaradarkən qarşısına qoyduğu vəzifələri İ.A.Tanqarovun təsvir üsulu ilə həll edilə bilməzdi. Azərbaycan tənqidi realistləri də əsas etibarilə həyatdakı mənfi halları düzgün və dərindən göstərməklə oxucularda bu mənfiliklərə qarşı nifrət və etiraz oyatmaq məqsədi izləyirdilər. Həyatdakı mənfilikləri təsvir edən bu yazıçılar, eyni zamanda ideallarını və idealların həqiqətə çevrilməsi yolundakı maneələri nəzərə çatdırır, oxuculara həyatın yaramaz tərəflərinə qarşı mübarizə əzmi və bacarığı tərbiyə etmək istəyirdilər. Vətənpərvərlik, istismar olunan xalq Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|