Вцгар ящмяд
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
148 çarpışma ehtirası həmin əsərlərdə üsyankar bir ruh, romantik bir dillə öz poetik əksini tapırdı. «Türkləşmk, islamlaşmaq, müasirləşmək» kimi üçlü prinsipə əməl edən fyüzatçıların müasirləşmək – avropalaşmaq fikri Anadoluda meydana gəlmiş «ədəbiyyatçı-cədid»çilərin ideyası ilə üst-üstə düşdüyündən Azərbaycan ədəbi-ictimai fikri üçün bu prinsip həm də Avropaya açılan pəncərə demək idi. Qazandıqları yaradıcılıq ustalığı və intellektual potensiala arxalanaraq ümumtürk ədəbiyyatı və mədəniyyəti qayğıları ilə yaşayan milli tarixi keçmişin və çağdaş dövrün sosial-siyasi, etno-psixoloji problemlərini açıqlamağa çalışan H.Cavidin tarixə dramatik ekskursiyalarlı, M.Hadinin milli tarixi keçmişi və bu günlə bağlı hərarətli saçmaları, A.Səhhətin milli düşüncə yükü daşıyan lirik-romantik şeirləri, A.Şaiqin «müzqərib», kədərli ruhla təsvir etdiyi milli-tarixi mənzərələr və üzüntülü ictimai həqiqətlərdən doğan əsərləri buna parlaq misaldır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə sistemli şəkildə yürüdülən osmanlı-türk ədəbiyyatı ilə mədəni-mənəvi birlik, bütövlük ideyasının əsasını füyüzatçılar qoysa da, həmin düşüncə meyli bu vaxt konkret ədəbi məktəb hüdudlarını keçmiş və artıq ümumxalq təfəkkür tərzinə çevrilmişdi. Elə buna görədir ki, türk-islam ordusu (başda Ənvər paşa və Nuru paşa olmaqla) Azərbaycanı erməni irticası və bolşevizm təcavüzündən xilas etmək üçün həmin vaxt Qafqaza gələrək milli tariximizdə parlaq iz qoydu. 1917-1929-ci illərdə fəaliyyət göstərən füyüzatçılar milli ictimai-tarixi taleyimizi düşünərkən «irəlisi işıq və çətinlik» (Ə.Hüseynzadə) olan gəlcəyin aydın mənzərəsini canlandırır, çar Rusiyası imperatorluğundan qurtuluşun yolunu açıqlayırdılar. Bu baxımdan Azərbaycan füyüzatçılarının mövqeyi osmanlı imperatorluğundan demokratik Türkiyəyə keçidin zəminini hazırlayan və onu başa çatdıran Anadolu-türk ədiblərinin mövqeyi ilə uyğun gəlirdi. Hər iki tərəf bütün türklük dünyasında geniş yayılmış «dildə, 149 fikirdə, işdə birlik» (İ.Qasparlı) məntiqini bədii yaradıcılığın metodoloji əsası sayır, qurtuluş və istiqlal savaşının önündə getməyi vətəndaşlıq borcu bilirdi. Bu əsasda da dövrün ədəbiyyatında mədəni-mənəvi vəhdət, turançılıq ideyası «Füyüzat»çı müəlliflərin əsərlərində qabarıq şəkildə ortaya çıxarılır, romantik üsyankarlıqla ictimai əməl və əqidə uzlaşdırılırdı. Çağdaş Azərbaycan romantizminin uzaqlıq, yüksəklik, tənhalıq prinsiplərindən çıxış edən H.Cavid məsləkdaşlarının bədii təfəkkür tərzində aparıcı meyl kimi formalaşan azad cəmiyyət (cənnət – yaşıl ada) ideyasını ifadə edərək «Mən istərəm ki» şeirində olduqca dahiyanə söyləyirdi: Mən istərəm ki, gözəllər, bütün gözəlliklər, Uzaq, uzaq, pək uzaq bir üfüqdə əylənsin. Uzaq və incə təbəssümlərilə şamü-səhər, Həyata nuri-səfa səpərək çiçəklənsin. …Əlbət, uzaqda səadət var, eşqə hörmət var, Yaxın zəhərlidir, amma uzaqda cənnət var Uzaqda var əbədiyyət ki, başqa nemətdir, Fəqət sədaqəti, aldanma, pək müvəqqətdir! 1 Azərbaycanda romantizmin dünya standartlarına uyğun gəlməsində və ən mütəşəkkil şəkildə ədəbi bir cərəyan kimi parlamasında Ə.Hüseynzadənin xidmətlərini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Fyüzatçıların yaradıcılığında vətən və vətəndaş simvolları romantik sənətin bütün başqa kateqoriyalarının, eləcə də tənhalıq, yüksəklik və uzaqlıq anlayışlarının bədii həlli zamanı da ön planda dayanırdı. M.Hadinin «M.M. imzalı məktub sahibinə cavab»da söylədiyi: İnsanları pək sevirəm, lakin uzaqdan, Olduqda yaxın qalmayır əvvəlki məhəbbət. 1 1 Щ.Ъвид. Сечилмиш ясярляри (3 ъилддя, Ы ъилд). Бакы, Азярбайъан Дювлят няшриййаты, 1068, сящ.79. 150 misralarının bədii sənət keyfiyyəti və romantik düşüncə tərzi məhz həmin planda aparılan uğurlu axtarışın nəticəsi idi. Buna oxşar romantik materiallarla ədəbiyyatımızın zənginləşməsində Ə.Hüseynzadənin «Faust»dan etdiyi tərcümənin də (xüsusilə «Səhni- tamaşada müqəddimə» və «səhni-asimanda müqəddimə»nin) əhəmiyyəti olmuşdur. V.Hüqonun «Kromvel dramına müqəddimə»də və bir sıra elmi-nəzəri məqaləsində şərh etdiyi romantik şair tipi «Faust»un həmin ilk tərcüməsində Ə.Hüseynzadə tərəindən Azərbaycana gətirilir və milli ədəbiyyatımızdakı klassik-romantik tiplərlə (xüsusilə yazılı ədəbiyyatdakı Məcnun və Füzulinin başqa əsərlərindən dəlillər və s. ilə) mənəvi vəhdəti sayəsində yeni fenomenin – çağdaş milli romantik qəhrəmanın uzaqlıq, tənhalıq, yüksəklik (Məcnunun hüdudsuz səhranı seçməsi) duyğuları ilə, yeni sənətkarlıq statusu ilə ədəbiyyat səhnəsinə çıxmasına yol açırdı. Azərbaycan ədəbiyyatında bunu Ə.Hüseynzadə, M.Hadi, H.Cavid, A.Şaiq, S.Səlmasi, A.Sur ifadə edir, milli-bədii düşüncəmizin yeni kodlaşma qaydasını təkmilləşdirirdilər. Yeni romantik sənət düşüncələri azad cəmiyyət, müstəqil dövlət, sərbəst insan idealı ilə bir müstəvidə çatdırılır, sənətkar şəxsiyyəti və zaman probleminin doğurduğu təzadların bədii həllinə əsaslı imkanlar yaradırdı. Azərbaycan romantiklərinin bir çox əsərlərindəki qəhrəmanların xarakterində aşiqlik keyfiyyəti üstünlük təşkil edir. Amma bunlar gül- bülbül, mey-məhbub aşiqliyi deyildir. Bu eşq və aşiqlik dövrün sosial- siyasi təzadlarından, ictimai gerçəkliyin cansıxıcı mühitindən doğan əzab-iztirablara, cəfakeşliyə dözmək qüdrəti, milli müstəqillik yolunda, mədəni-mənəvi intibah uğrunda sürgünlərə, terror və həbslərə tab gətirmək hünəridir. Bu, klassik ədəbiyyatıiızdakı, ən çox da Füzuli 1 М.Щади. М.М. имзалы мяктуб сащибиня ъаваб. «Игбал» гязети, 30 август, №703. Гейд: Мяънун бир сыра щалларда классик дцшцнъяйя эюря Фцзулинин юзц иля ейниляшдирилир. Буна онун «Мяндян Мяънундан фцзун ашиглик истедады вар / Ашиги-садиг мяням, Мяънунун анъаг ады вар» мисралары ясас верир. «Лейли вя Мяънун»да Мяънунун шеирляр йазмасы барядя фикрин сюйлянилмяси дя диггятялайиг мягамдыр. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|