40
2
sonra Böyük Britaniya ingiliscəsi ilə Amerika ingiliscəsi arasındakı fərq qədim və yeni yunan
dilləri arasındakı fərq qədər böyük olacaq. Əlbəttə, əgər hər iki dil məhv olmasa, bir-birinə
qarıĢıb vahid dilə çevrilməsə, belə olan təqdirdə isə həmin dil öz növbəsində daim inkiĢaf edəcək
və təkmilləĢəcək. <...>
Ġyirminci məĢğələ. 30 may 1957
<...> Sual: Siz bu gün adlardan danıĢdınız. “Avqust iĢığı” adı necə yarandı?
Folkner: Hə, onu deyirsiz?! Avqust ayının ortalarında Missisipidə bir neçə gün ərzində
birdən payız nəfəsi duyulur, hava açıq, sərin olur, nəsə xüsusi bir Ģüa ilə iĢıqlanır, adama elə
gəlir ki, o bugünkü iĢıq deyil, uzaq keçmiĢdən, Yunanıstandan, Olimpdən bizə gəlib; adamın
gözünə favnlar, satirlər, allahlar görünür. Bu, bir və ya iki gün çəkir, sonra hər Ģey yox olub
gedir, hər il avqustda belə olur. Adın bütün mənası da bundadı. Mənim üçün bu, sadəcə, gözəl
və adamı düĢünməyə sövq edən bir addı, o, insanın yaddaĢında baĢqa dövrləri, baĢqa iĢığı –
xristian sivilizasiyasının iĢığından daha qədim bir iĢığı oyadır. Ola bilsin ki, bu adın, hər Ģeyi
qəbul etmək kimi bütpərəst xasiyyətə malik Lina Qrouvla da müəyyən əlaqəsi var. Onun öz
uĢağını doğmaq arzusu ilə... axı o bu uĢağa, onun, bir növ, bic olmasına görə heç bir xəcalət
hissi keçirmir, zamanın mütləq buyruğunu yerinə yetirir, bilir ki, ata gec-tez tapılacaq. Özünə
gəldikdə isə, bu ata ona o qədər də lazım deyil,
yəni, o
öz evi, uĢağının atası barədə Yupiterdən
hamilə qalan qadınlar qədər narahatçılıq keçirir. Ona bircə Ģey lazımdı: uĢağı doğulsun. Yalnız
bu onun üçün əhəmiyyət kəsb edir, sivilizasiyanın bu iĢığı, bu bərqi bizimkindən xeyli qədimdi.
Sual: “Emili üçün qızılgül” hekayəsi baĢdan-ayağa uydurmadırmı?
Folkner: Bəli. Hər Ģey uydurmadı, artıq demiĢ olduğum səbəbə görə. Əgər yazıçı, bircə
dəfə də olsun, kiməsə tanıĢ görünə bilən bir Ģey yazarsa, dərhal etiraz məktubu alar; hələ zənn
etsələr ki, onun pulu da var, məhkəməyə verərlər, buna görə də son dərəcə ehtiyatlı olmaq, özün
gördüyün, yaxud kiminsə sənə danıĢdığı Ģeylər barədə yazmamaq lazımdı.
Ġyirmi dördüncü məĢğələ. 20 fevral 1958
VĠRCĠNĠYALILARA MÜRACĠƏT
... Yüz il bundan əvvəl Avraam Linkoln deyib: “Bizim millət yarıquldar, yarıazad
yaĢaya bilməz”. Əgər sağ olsaydı, o bu ifadəni bu cür dəyiĢərdi: “Bizim millət, onun azlıq təĢkil
edən bir hissəsi: nə az, nə çox – on faizi təkcə zahiri görünüĢünə görə ikinci növ vətəndaĢ hesab
olunduğu bir vəziyyətdə yaĢaya bilməz”. Yaxud ona nisbətən daha az görkəmli Ģəxsiyyət bunu
40
3
belə ifadə edərdi: nə bizim ölkəmiz, nə də istənilən baĢqa bir ölkə və ya cəmiyyət əhalinin on
faizinin tam özbaĢınalıq səbəbindən hələ də assimilyasiya olunmadığı bir vəziyyətdə dinc yaĢaya
bilməz. Əgər beĢ min nəfər əhalisi olan bir Ģəhərin küçələrində beĢ yüz azğın at dolaĢarsa, o da
eynilə, dinc yaĢaya bilməz, yaxud, deyək ki, beĢ min itdən və beĢ yüz əhliləĢdirilməmiĢ piĢikdən
– ya da əksinə – ibarət olan bir icma dinc yanaĢı yaĢaya bilməz. Dinc yaĢamaq üçün əhali
eynicinsli: ya hamı birinci, ya da hamı ikincidərəcəli vətəndaĢ olmalıdı; ya hamısı insan, ya
hamısı at, ya hamısı piĢik, ya da hamısı it olmalıdı.
Deyirlər ki, zənci hələ yalnız ikincidərəcəli vətəndaĢlığa qadirdi, onun faciəsi bundadı
ki, o, bərabərliyə yalnız damarlarında olan ağ qanın nisbətinə uyğun dərəcədə qadirdi. Hətta
belədirsə, yenə də ikincidərəcəli vətəndaĢ problemi mövcud olaraq qalır. Hətta zəncilərin özləri
ikincidərəcəli vətəndaĢ rolunda qalmaları ilə razılaĢsalar belə, bu problem həll edilməyəcək.
Onlar buna razılaĢdıqları halda da hakimiyyət əhalinin yalnız 90 faizini birləĢdirmiĢ olardı. Və
bu cür 90 faizlik birlik Ģəraitində biz bizə düĢmən kəsilən, lap elə öz düĢmənçiliyi əsasında bizə
qarĢı birləĢən bir dünya ilə toqquĢmuĢ olardıq, yenə də yaĢamağa ümid edərdik! Amma biz bizə
düĢmən kəsilən 10 faizə qarĢı 90 faiz də toplaya bilmərik, çünki düĢmən dünya həmiĢə bizdən
güclü olacaq, çünki məsuliyyətdən məhrum edilmiĢ 10 faiz vətəndaĢın yaĢama problemi bizim
gücümüzü sorur və əlimizdən alır. <...>
Ġyirmi yeddinci məĢğələ. 24 aprel 1958
GƏNC YAZIÇILAR MÜRACĠƏT
<...> Yəqin ki, hər bir yazıçı “sinəsinin dolu” çağında həddən artıq çox iĢləyir, qəlbində
yığılıb qalanları tez bir zamanda ifadə etməyə çalıĢır, gənc müəllifləri, ondan sonra yazmağa
baĢlayanları oxumur – bəlkə də, bunun səbəbi eynilə sprinteri, yaxud stayeri idarə edən
motivlərdi: onların arxadan gələnlərə, hətta yanaĢı qaçanlara dönüb baxmağa vaxtı olmur, onlar
yalnız qabağa baxırlar. Hər halda, mənim baĢıma bu gəlib, iyirmi il ərzində müasir yazıçıları,
demək olar ki, oxumamıĢam.
Buna görə də lap bu yaxınlarda müasir ədəbiyyatı oxumağa baĢlayarkən, mənim ona
yanaĢma tərzimə təkcə məlumatsızlıq deyil, həm də bir növ səmimilik,
önyarğılardan
azad Ģəxsi
rəy, maraq adlandırıla biləcək yeni baxıĢ xas idi. Eyni zamanda, oxuduğum ilk hekayə məndə elə
bir təsəvvür oyatdı ki, bu, sonralar da inadla təkrar olundu və onun əsasında ümumi bir nəticə
çıxarmağı özümə rəva bilirəm. Yəni bizim mədəniyyətin müasir durumu – mən məhz bunu
müəyyən etməyə çalıĢırdım – gənc yazıçını elə yazmağa məcbur edir ki, elə bil, onun üçün,
ümumiyyətlə, insanlıq mövcud deyil. Onun personajları adi insan əzab-əziyyəti və həyəcanları
40
4
ilə yaĢamır, mübarizə aparmırlar, halbuki bizim öz iĢinin ustaları olan sələflərimiz – bu peĢəni
öyrəndiyimiz ustad yazıçılar məhz belə eləyirdi, onlar bir legiondu: Dikkens, Fildinq, Tekkerey,
Konrad, Tven, Smollet, Hotorn, Melvill, Ceyms... Onların yaratdıqları personajlar varlığı
tükənməz və inadkar insan optimizminin təsdiqi olan adi insan əzab-əziyyəti və həyəcanları ilə
doğulub, bəslənib. Bu kiĢilər və qadınlar, hətta ikrah hissi doğuran hərəkətlərə yol verəndə, adam
öldürəndə, soyğunçuluq və satqınlıq edəndə belə onları yaradanların özləri kimi aydın və
doğmadılar, çünki onlarda həmin adi insan ehtirasları, ümidləri və qorxuları görünür. Bu hissləri
təĢkilat, yaxud məcburiyyət boğmayıb, onlar bütün insanlığın əzab-əziyyət və həyəcanlarını
yalnız qorxu-ürküsüz deyil, həm də həvəslə, məmnunluqla və ziyan çəkməkdən qorxmadan
qəbul ediblər. Zira onların baĢına gələ biləcək ən pis Ģey baĢlarına yalnız baĢqa birisinin
baĢından, dirsək və yaxud dizlərinə baĢqa birisinin dirsək və ya dizindən dəyəcək zərbə ola bilər.
Bu adi insan əzab-əziyyəti və həyəcanları içərisində yaĢayarkən onlar müxtəlif baxıĢları deyil,
mənəvi prinsipləri qəbul edir, onlara hörmətlə yanaĢırlar və həqiqət onlar üçün birdi, kiminsə ona
hansı nöqteyi-nəzərdən baxmasından asılı deyil, nəsə dəyiĢilməz bir xassə, təzahürdü: yəni əgər
bu həqiqəti qəbul etməsəniz, yaxud ona, ən azı, hörmətlə yanaĢmasanız, o, sadəcə beyninizi
dağıda bilər.
Müasir yazıçıların personajları, bir qayda olaraq, təkcə insanlardan uzaq deyil, həm də
əsl təcrid Ģəraitində yaĢayırlar; bütün insan qəlblərinin əzab-əziyyət və ümidlərinə nüfuz edən
milyon-milyon digər insanlarla birlikdə deyil, bir neçə sadə, aydın həqiqət və mənəvi prinsipin
mövcud olduğu dünyada deyil, vakuumda, özlərinin seçmədikləri faktlarla birlikdə yaĢayırlar və
tərsinə çevirilmiĢ qədəh altına salınan milçək kimi, bu faktlardan heç cür qaça, qurtula bilmirlər.
Bir daha təkrar edirəm: mən indiki nəslin bütün kitablarını oxumamıĢam; hələlik buna
vaxtım olmayıb. Buna görə də yalnız bildiyim kitablar haqqında danıĢacam. Selincerin
“Çovdarlıqda uçurumdan qoruyan”ını xatırlayıram, mən bu kitabı ən yaxĢı kitab hesab edirəm,
bəlkə də ona görə ki, o, indi mənim burda deməyə çalıĢdığım Ģeyi tam ifadə edir, bu kitab
gələcəkdə bir çoxlarından ağıllı və zərif olacaq, olmalı olan, sevən (o özü “instinktiv” deməzdi,
çünki bəlkə də, Allahın ona bəxĢ etdiyi bu keyfiyyətə malik olduğundan xəbərsizdi), insanları
sevən və insanlığın bir hissəsi olmaq, insanlığa qarıĢmaq istəyən, insan cinsi ilə birləĢməyə
çalıĢan və bunda uğursuzluğa düçar olan yeniyetmə bir oğlandan bəhs edir. Mənə görə, onun
faciəsi bunda deyil ki, insanlığın onu qəbul etməsi üçün özünün də hesab etdiyi kimi, dözümü
və cəsarəti çatmır. Onun faciəsi bundadı ki, o, insan cinsi ilə birləĢməyə cəhd edəndə insanlıq
orda olmadı. Buna görə də ona Ģiddətli bir yalqızlıq içərisində, milçək kimi altında qaldığı
qədəhin divarları arasında qeyzlə vızıldamaqdan – özü dayanana, yaxud da özünü məhv edənə
qədər vızıldamaqdan savayı heç nə qalmır. Burada adamın yadına dərhal baĢqa bir yeniyetmə,
indi artıq xeyli yaĢa dolmuĢ gənc insanların atası ola biləcək Hek Finn düĢür. Amma Hek yalnız
40
5
öz boyunun qısalığı ilə mübarizə aparır, bunu isə zaman düzəldəcək, vaxtı gələndə o da əvvəllər
münaqiĢədə olduğu adamlarla eyni boyda olacaq. Axı böyük dünyasının ona vura biləcəyi zərər
yalnız burnunun yüngülcə əzilməsindən ibarətdi. Ġnsanlıq, insan cinsi onu qəbul etməyə hazır idi
və qəbul etdi də, ondan yalnız bir Ģey – böyümək tələb olunurdu.
Mənim fikrimcə, gənc yazıçıların problemi məhz bundadı. Və təkcə onların deyil,
bizim hamımızın qarĢısında insan qəlbini xilas etmək, ayğırları, donuzları yaxud öküzləri
axtaladıqları kimi onu axtalamalarına imkan verməmək, hələ vaxt var ikən və insan deyilən
məxluqda insanlıq hələ yox olmamıĢkən fərdiliyi simasızlaĢmaqdan xilas etmək vəzifəsi durur.
Axı insanlığı yazıçıdan, Ģairdən, sənətkardan savayı kim xilas edə bilər, onlardan çox kim
insanlığın itirilməsindən qorxmalıdı?! Zira insanlıq yaradıcılığın qaynar qanıdı. <...>
Otuz üçüncü məĢğələ. 8 may 1958
Sual: Məncə, ov sizin üçün dərin məna kəsb edir. Bilirəm ki, uĢaqlıqda çoxlu ov
eləmisiniz. Ov sizin üçün nə deməkdir?
Folkner: Mənim üçün ov eləmək məqsədə çatmaq rəmzidir. Ġnsan həyatının böyük bir
hissəsi hansısa məqsədə çatmaq cəhdindən ibarətdir. Bu mənada ki, həyatın yeganə alternativi
hərəkətsizlik, yəni ölümdü. Ov eləmək, neçə ki insan sağdı, onun təbii halını təĢkil edən təqib
rəmzidi; və bunu yaxĢı bələd olduğum, mənə dramatik görünən vasitələrin köməyi ilə ifadə
etməyə çalıĢmıĢam
55
. BaĢ qəhrəman hökmən ayı deyil, istənilən kəs ola bilərdi. Mən, sadəcə,
insan yaĢamı üçün təbii, normal bir hadisəni mənə tanıĢ və maraqlı olan vasitələrlə, ona heç bir
rəmzi məna vermək niyyətində olmadan nəql etmiĢəm. Burada, sadəcə olaraq, bir uĢaq haqqında,
onun böyüklərin dünyasına uyğunlaĢmasının zəruriliyindən, qaçılmazlığından danıĢmıĢam. Onun
bunu necə eləyəcəyindən, böyüklərin dünyasına uyğunlaĢmağa can atarkən buna tab gətirib-
gətirməyəcəyindən, məhv olub-olmayacağından və yaxud boyunun qısa olmasına baxmayaraq,
gücü çatdığı dərəcədə ona uyğunlaĢacağından söz açmıĢam. ÇalıĢmıĢam ki, o, bunları hökmən
baĢa düĢsün: ovu təkcə təqib etmək deyil, həm də onu yaxalamaq lazımdı, sonra isə ona acımaq
və onu öldürməmək, sadəcə, tutmaq, əllə toxunmaq və buraxmaq lazımdı. Çünki onda sabah
yenidən təqibə baĢlamaq olar. Əgər yaxaladığını öldürsən, hər Ģey korlanacaq, məhv olacaq.
Bəzən mənə elə gəlir ki, ələ keçirməyə çalıĢdığını məhv etməmək qabiliyyəti insanın baĢlıca
ləyaqətidi, hər halda, əsas sevinc bundadı. Ələ keçirəcəyin ov, qənimət yox, təqibin, məqsədə
can atmağın özü əhəmiyyətlidi. <...>
Otuz dördüncü məĢğələ. 12 may 1958
55
S
ö
hbət Folknerin “Ayı ” povestindən gedir
40
6
Sual: Bizə müəyyən qrammatik qaydalara əməl etməyi, durğu iĢarələrini yerində
qoymağı, ifadələri düzgün qurmağı öyrədirlər. Hesab edirsinizmi ki, bu qaydalara riayət etmək
yazıçını hansı dərəcədəsə sıxır, onun üslubunu məhdudlaĢdırır?
Folkner: Yox, mən elə fikirləĢmirəm. Bəlkə də, onun yalnız eksperiment imkanlarını
məhdudlaĢdırır?! Mənə elə gəlir ki, istənilən dil bütün dövrlərdə canlı olaraq qalmalıdı, yəni
həmiĢə inkiĢaf etməlidir, qrammatika və punktuasiya da dilin inkiĢafında iĢtirak edir. Köhnə
üsulların daha yaxĢı olub-olmadığını, yaxud bəlkə də, onları dəyiĢmək lazım gəldiyini
eksperiment vasitəsilə müəyyən edə bilirsən. Mən deməzdim ki, bu, yazıçı üslubunu nədəsə
məhdudlaĢdırır, çünki üslub – dilin daim dəyiĢən, cari vəziyyətidi. Ümumiyyətlə, həyatda hər
Ģey hərəkətdə olduğu kimi, üslub da hərəkətdə olmalıdı. Əgər üslub yerində donub-qalarsa, ölər,
yalnız ritorika qalar. Üslub yazıçının demək istədiklərinə uyğun olaraq dəyiĢməlidi. Onun demək
istədiyi Ģey faktiki olaraq üslubu müəyyən edir. <...>
Otuz altıncı məĢğələ. 23 may 1958
<...> Sual: Əhdi-Ətiqdə sizin ən çox xoĢunuza gələn nədir?
Folkner: Ġbrahimin tarixçəsi. Bu tarixçədə hər Ģey mənim xoĢuma gəlir. Maraqlıdı ki,
ozamakkı əclaflar və fırıldaqçılar özlərini tamamilə bugünkü insanlar kimi aparırlar.
Sual: “Kənd” romanında adamda simpatiya oyada biləcək bir personaja da rast
gəlmədim. Onların hər biri bu və ya baĢqa səbəb üzündən digərinə qarĢı qəzəblidir. Bu, insanlar
üçün tipik haldırmı?
Folkner: “Kənd” romanının qəhrəmanları üçün tipikdi. Ümumiyyətlə, onlar yazıq
adamlardı. Ancaq yazıçı adamları ittiham edə bilməz, o, bütün insanlara qarĢı mərhəmət hissi
duymalıdı, əks təqdirdə pis yazıçıdı. Bunlar, əlbəttə, xoĢ adamlar deyil, mən özüm də onlarla
münasibətdə olmaq istəməzdim, ancaq hər halda, məni onların da nə elədikləri, niyə elədikləri
maraqlandırır. Axı onlar da insandılar və bütün adamlar kimi öz həyati məsələlərini həll etməyə
çalıĢırlar.
Sual: Sizin həyat konsepsiyanız nikbindirmi?
Folkner: Bəli.
Sual: Amma fərdə münasibətdə yox?
Folkner: Fərd o qədər də çox Ģey deyil, bir ovuc küldü; insan yer üzərində uzun
yaĢamır; amma onun arzuları, ona bənzər insanlar qalır. Nə qədər ki yer üzərində insanlar
yaĢayacaq, onların arasında həmiĢə yeni Bax, yeni ġekspir olacaq adam tapılacaq.
40
7
M Ü N D Ə R Ġ C A T
Uilyam Folkner və onun Yoknapatofa saqası ....................................
Roman:
Avqust iĢığı ................................................................................
Hekayələr:
Ġki əsgər.......................................................................................
Quraq sentyabr............................................................................
Emili üçün qızılgül.......................................................................
O gün Ģər qarıĢanda...................................................................
Nitq və müsahibələr:
U. Folknerin Nobel nitqi..................
Cin Staynla müsahibə.................................................................
Folkner Virciniya Universitetində..............................................
Dostları ilə paylaş: |