Türk biRLİĞİ yolunda avşar türkmenleri sempozyumu biLDİRİler kitabi 21 Temmuz 2017 Kayseri

44
Şeref Kocakaya
12
Sévençli
Aslen Tekelerden olan Sévençliler Bocnurd’un (Türkmen Sahra) 
kuzeyindeki Teke köylerinde yaşamaktalar.
1
63
13
Şéyḫler
Deregez,  No-ḫandan,  Dere  Derunger  ve  Hac  Hayder  Şéyḫ 
Boyu’na bağlı olanlarsa No-ḫandan’da
14
Alili (Ali éli)
Alililer  köken  olarak  Ebîverd  Türkmenleri’ndendirler  ve 
Bocnurd’un  kuzeyindeki  dağlık  bölgeler  ve  Ⱪale  Şilⱪan’da 
yerleşmişlerdir.  Bu  boyun  yaylağı  Miyan  Kuh  ve  Lütf-abad 
Ovalığı’nda, ⱪışlaġı da Zerrin Kuh’un Yaⱪul bölgesindedir.
1
64
15
Ⱪarabaşlı
Ⱪarabaşlılar  aslen  Yomutların  Ⱪutlu  Timur  grubundandırlar 
ve Çavuşlu’ya bağlı, Ⱪarabaşlı bölgesi köylerinde ve Deregez 
İlçesi merkezi Muhammed-abad ve Meşked’de yerleşmiştiler.
1
65
16
Ⱪaraçuḫalı
Aslen Yomutların Ⱪutlu Timur grubundan olan Ⱪaraçuḫalılar 
Deregez,  No-ḫandan,  Meşhed  ve  Tahran’da  dağılım 
göstermekteler.
1
66
17
Govarslı
Govarslılar,  Ⱪacarlar  döneminde  Deregez’e  gelmiş  ve  Ⱪale 
Mir’e yerleşmişlerdir. Bu boyun yaylağı Miyan Kuh ve Lütf-abad 
ovalığında, ⱪışlaġı da Zerrin Kuh’un Yaⱪul bölgesindedir.
1
67
18
Göklen
Göklenler’den  bir  grubu  Cergelan  Deresi  ve  Bocnurd’un 
kuzeybatısında yerleşmekteler.
19
Madvanlı
Madvanlılar  Ⱪacarlar  döneminde  Deregez’e  gelerek,  No-
ḫandan’da  yerleşmişlerdir.  Yaylaⱪları  Zerrin  Kuh’un  Yaⱪul 
bölgesi  ve  ⱪışlaⱪları  Hézar  Mescid  dağlarındaki  Asleme 
ovalığındadır.
20
Murçlu
Aslen  Teke  Türkmenler’den  olan  Murçlu  boyu  Bocnurd’un 
kuzeybatı  dağlık  bölgelerindeki  Teke  köylerinde  (Tok̮tamış 
grupları) yaşamaktalar.
1
68
21
Mahili
Bocnurd’un kuzeyindeki dağlık bölgelerde
22
Éymirli
Bocnurd’un kuzeyindeki dağlık bölgelerde
23
Mehineli
Mehineliler’in  yaylağı  Miyan  Kuh  ve  Zerrin  Kuh’un  Lütf-
abad  Ovalığı’nda,  ⱪışlaġı  da  Zerrin  Kuh’un  Yaⱪul’undadır. 
Mehineliler  Dergez’in  Lütf-abad’a  bağlı  köylerinde  (Ḫayr-
abad ve Gül Ḫandan) yaşamaktadırlar. Mehineliler Türkmen 
ve Türk dillerinde konuşmaktadırlar.
24
Nöhürlü
Aslen  Teke  Türkmenler’den  olan  Nöhürlü  boyu  Bocnurd’un 
kuzeyindeki  dağlık  bölgeler  ve  Cergelan  Deresi’ndeki  Teke 
köylerinde yaşamaktalar.
25
Ecirli
Lütf-abad bölgesi
1
69
26
Sarıⱪ
Ḫorasan’ın kuzeybatısında, Meşhed ve Seraḫs’ta
27
Salur
Ḫorasan’ın kuzeybatısında, Meşhed ve Seraḫs’ta
1
70
3. ḪALAÇLARIN
15
 ETNO-SOSYAL YAPISI
Ḫalaçlarda  ise  sosyal  yaşam  biçiminden  sadece  şehirli  ve  köylü  türü  gözükmesine 
rağmen göçebe türüne kesinlikle rastlanılmamaktadır. Ayrıca Ḫalaçlarda “boy farkındalığı” 
veya “boy ayırtediciliği” özelliğinden de söz edemeyiz. Bu etnolojik özellikleri göz önünde 
bulundurarak  Ḫalaçlar’ın  yakın  zamanda  bölgeye  yerleşmedikleri  ve  bu  yerleşmenin 
üzerinden uzun bir zaman geçtiğini çıkarabiliriz. Aks takdirde hangi boya mensup oldukları 
kesinlikle  kendilerince  bilinmesi  gerekirdi.  Burada  önemli  bir  hususu  belirtmeden  de 
15 
 Tahran’ın 200 km. kadar güneybatısında Ḫalaçistan (Save, Kum, Erak ve Tefreş şehirleri arasında) adlı bölgesinde yaşayan 
Ḫalaçistan Türkleri dilinin ilk bilimsel incelenmesi ünlü Alman Türkoloğu G. Doerfer ve çalışma arkadaşları Wolfram Hesche, Semih Tezcan 
ve diğerleri tarafından yapılmıştır. bkz. Lars, Johanson, Türk Dili Haritası Üzerinde Keşifler, s. 25; Doerfer’e göre bu dil eski Türkçenin hatta 
proto Türkçenin özelliklerini bile en iyi şekilde koruyabilen bir Türk dilidir. Bu Türkçe’nin Gök Türk Türkçesi’ne şaşırtıcı benzerlik gösterdiği 
iddia edilmektedir. bkz. Rafael, Blaga, İran Halkları El Kitabı, s. 324; Türkçe’nin grupları arasında Ḫalaç Türkçesi en küçük grubu teşkil ettiği 
halde (46 köyde konuşulmaktadır.) Çuvaş Türkçesi ile birlikte en önemli gruptur, çünkü en eski özellikleri gösterendir. bkz. Gerhard, 
Doerfer, İrandaki Türk Dilleri, s. 5, 8; Ḫalaç Türkçesi ile ilgili son çalışma 2000’de Filiz Kral tarafından gerçekleşmiştir. Bu araştırmada ilk 
defa Kral, bölgede önce faaliyet gösteren erkek araştırmacıların ulaşamadığı ve daha tutucu olan kadın konuşurların dillerinden malzemeler 
toplamayı başarıyla gerçekleştirmiştir. bkz. Lars, Johanson, Türk Dili Haritası Üzerinde Keşifler, s. 25.

---

45
Türk Birliği Yolunda Avşar Türkmenleri Sempozyumu 
geçemeyeceğiz. Belki de Ḫalaç adı bölge adından kaynaklandığı için önce onlar için dışadı 
olmuş  ardından  ise  içadına  dönüşmüştür.  Zira  Ḫalaç  adını  taşıyan  él  ve  sosyal  katman 
adlarına Türk dışadını kullanan kesimde (Ḫorasan, İsfahan, Fars, ⱩaşⱪayıÉli içinde vb.) de 
rastlanılmaktadır. Söz konusu Ḫalaç adı ise burada sadece él adı olup ve konuştukları dil de 
Türkçe (Merkezi Oğuz Türkçesi)’den başkası değildir.        
  4. İRAN ḲAZAḲLARI’NDA
16
 ETNO-SOSYAL YAPI
İran Ḳazaḳlarında göçebe yaşam biçimi gözükmemekte ve onlar sadece şehirli ve 
köylü sosyal yaşam biçimleri gözlemlenmektedir. Onlarda “boy farkındalığı” veya “boy 
ayırt  ediciliği”  özelliğini  tespit  etme  olanağımız  olmasa  da  bunun  olasılığının  yüksek 
olduğunun  altını  özellikle  çizmemiz  gerekir.  Söz  konusu  Ḳazaḳlar’ın  Rus  baskısından 
İran’a  sığınmadan  (1917  Ekim  Devrimi)  önce  göçebe  bir  topluluk  olduğunu  göz  önünde 
bulundurursak iddiamızın boş bir sav olmadığı ortaya çıkar. Bilindiği gibi Kazakistan’daki 
köylü ve göçebe Ḳazaḳlar’da da “boy farkındalığı” veya “boy ayırtediciliği” özelliği çok 
güçlü olup ve yedi dedesine değin sayamayanlara soysuz gözüyle bakılmaktadır.
5. GÖÇEBELERDE ETNO-SOSYAL YAPININ GENEL KARŞILAŞTIRMASI
Klasik Türk göçebeliğinin siyasi-sosyal yapısı ve bu piramitsel yapının katmanlarının 
Türk etno-sosyal adlandırılması bakımından oldukça önemli bir yerivardır. İran, tarihsel Türk 
göçebeliğinin kısmen korunduğu müstesna bölgelerdendir. Bu bakımdan İran’da diğerlerine 
göre  daha  az  çözülmeye  maruz  kalan  Türk  göçebeliği  örneğini  Türk  Ⱪaşⱪayı  Éli’nde 
görmekteyiz. Yukarıda da belirtildiği gibi İran’daki Türklerde var olan göçebeliği “Türk” ve 
“Türkmen” (bkz. Çizelge-6) içadını kullananlarda görmemize karşın “Ḫalaç”, ve “Ḳazaḳ” 
içadını kullananlarda buna rastlamamaktayız. Şimdi sırası ile “Türk” ve “Türkmen”lerdeki 
göçebelik  ve  değişik  katmanları  oluşturan  terimlere  değinelim.  İran’da  Türk  göçebeliği 
değişik bölgelerde “élat”, “köçeri” ve “çarva” kavramlarıyla karşılanmaktadır.
Ⱪaşⱪayı(Harita-12),  Şahséven(Harita-13),  Şahséven  Baġdadî(Harita-14), 
Buçaⱪçı(Harita-15)  élleri  Türk  göçebeliğinin  en  sağlam  örneklerindendirler.  Ⱪaşⱪayı  éli 
geniş bir arazi (yüzölçümü 186.180 km
2
)
17
 ve kalabalık bir nüfusa sahip olduğu için “él” 
kavramının yanında “böyükél” kavramını da kullanmaktadır. Böyükél aslında konfederasyon 
biçiminde birleşmiş birkaç él’den oluşmaktadır. Bu açıdan él’in bir alt basamağını oluşturan 
“tayfa”  veya  “oymak”  yerine  ilgili  etno-sosyal  küme  için  zaman  zaman  “böyükél” 
kavramına paralel olarak “él” sözcüğü de kullanılmaktadır. Böyükél nüfus, alan genişliği, 
önderlik aygıtı, örgütlü ve hiyerarşik yapısıyla adeta küçük bir devlet gibi davranmaktadır. 
Kısacası sosyal yapının üstten aşağıya doğru şu basamak veya katmanlardan oluşmaktadır: 
él, tayfa/oymak, tire, göbek/bonḳu/éyşum, yurt, béyle, oba ve aile(çadır/ⱪaraçadır/alaçıⱪ).
1. Él: Ortak gelenek-görenek ile dile sahip olmanın yanında belirli yaylaⱪ-ⱪışlaⱪ 
sınırları  ve  boy  farkındalığı’na  sahip  olan  göçebe  sosyal  yapısına  él  denmektedir.  Él’in 
başında yer alan yönetici kişi genellikle élḫan, başyardımcısı da élbeyi lakabıyla anılmaktadır. 
Kısacası él birkaç tayfa’nın bir araya gelmesiyle oluşmaktadır.  
2. Tayfa/Oymak:Tayfa/Oymak bir bakıma boy sözcüğünü karşılayan bir kavramdır. 
Her  tayfa  birkaç  tire’den  oluşmaktadır.  Tayfa’nın  başında  yer  alan  kişiye  de  “ḫan”  bazı 
örneklerde ise “bey” veya “kelanter” denmektedir. Türkmenler’de ise tayfa’nın başında yer 
alan aksakala yâşul (yaşlı) denmektedir.   
3. Tire:Tire ikinci baba soylu basamak veya katman olarak birkaç göbek,bonḳu veya 
éyşum’dan oluşmaktadır. Her tire’nin üyeleri çoğunlukla 5-8 kuşak önce yaşamış kurucunun 
16 
 ḪazaḪlar, Türkmen Sahra, Gülistan ve Ḫorasan’da yaşamaktadırlar. Gürgan ve Günbed’de az sayıda ḪazaḪ yaşamaktadırlar. 
Gürgan şehrinde ḪazaḪ Mahallesi de vardır. Beluçistan’da da ḪazaḪlar’ın yaşadığı bildirilmiştir. bkz. ‘Alî-rızâ, Sarrâfî, “İran Türklerinin Dili 
ve Folkloru”, s. 63; Rafael, Blaga, İran Halkları El Kitabı, s. 327. 
17 
 Rızâ,Mustavfî El-Memâlikî, Coġrâfiyâ-yi Kûç-nişînî, s. 278. 

---