Teatr: Seyr və sehr

suverenliyini    qazandıqdan  sonra    onun  öz  köklərinə  qayıtması  ,  həm  tarixinə  , 
mədəniyyətinə , həm də  musiqisinə müraciət etməsi , onun araşdırılması , tədqiq 
edilməsi  işi  fəallaşmış  ,  daha    labüd  və  aktual  olmuşdu.Musiqi  elmimizin 
“sütunları” Səfiəddin  Urməvi 9XII  əsr), Əbdülqədir Marağai( XIII- XIV əsrlər), 
Mir  Möhsün Nəvvab (XIX əsr) və Üzeyir Hacıbəyovun  elmi əsərlərini  yeni dövr 
düşüncəsinin  prizmasından  araşdıran  sənətşünas  Zemfira Hacıbəyova  qədərki  
musiqi  elmimizin    yolunu  izlədikdə    belə  nəticəyə  gəlirik  ki,  “  Azərbaycan  xalq 
musiqisinin  əsasları” əsəri yeni  dövrdə , yeni mərhələdə . müasir musiqişünaslıq  
baxımından  orta  əsr    risalələrində    qoyulan  bir    sıra    problemləri    davam  etdirir, 
açıqlayır......  orta  əsr  risalələrində  qoyulan    problemlərlə  səsləşir  ,  onların  sanki 
təbii davamı olur.” 
Göründüyü  kimi  Azərbaycan  xalq    musiqisi  “nəzəri  boşluqda  “inkişaf 
etməyib  ,  tam  hüquqla    deyə  bilərik  ki,  bizim    yeddi  əsrlik    musiqi  elmimiz  və 
musiqimizin  konseptual poetikası  mövcuddur. 
Bildiyimiz kimi, arxeologiya  elmi ən obyektiv elmlərdən  biridir: onun elmi 
tədqiqat  metodunun    əsasını  maddi  fakt  təşkil  edir    və  hər  hansı  nəzəri  təxmin    , 
fərziyyə  son  dərəcə dəqiq  üsullarla    təsdiq  ya  rədd  olunur.Azərbayan  arxeologiya 
elmi    tutarlı  elmi  dəlillərlə  sübut  etmişdir    ki,”...Azərbaycan  ərazisi    bəşər 
mədəniyyətinin  ilk  mərkəzlərindən biridir. Burada tarixinin ( qabartma mənimdir-
M.Ə)  bütün  mərhələləri    təmsil  olunmuşdu”.Ən  qədim  çağlardan  başlayaraq 
intensiv  yaşayışın      nəticəsi  olan  şəhərsalma  mədəniyyətinin    araşdırılması  
arxeoloq    Rəşid  Göyüşovun    fikrincə    “...arxeoloji  cəhətdən    öyrənilməsi  , 
ümumiyyətlə  ,  Zaqafqaziyada    şəhərsalma  işinin  inkişaf  tarixini  izləməyə  imkan 
verir “.Əlavə edək ki,  arxeologiya elmimiz  bu imkandan yetərincə faydalanıb... 
Arxeoloqun  qənaətləriylə  Azərbaycan  memarlıq    elminin  nümayəndəsinin  
nəticələri səs –səsə verir : “Müxtəlif təbii iqlimi və sosial iqtisadi  şərait şəhərlərin 
memarlıq  –planlaşdırma  individuallığını  da  təyin  etdi,  bu  isə  şəhərsalmanın 
çoxsaylı  özünəməxsus    kompozisiya  üsullarını  yaratdı.”  Görkəmli  memar  –  alim 
Ş.S.Fətullayevin  əsaslı  monoqrafiyası    Azərbaycan  milli  memarlıq  düşüncəsinin  
özəlliklərini açıqlayaraq  elmi dəqiqliklə inkişaf səmtlərini  da proqnozlaşdırmağa  

---

nail  olur.Burada  qeyd  edək  ki,    araşdırma    predmetimiz    olan  teatr    sənətinin 
instutsional  dövrü musiqimiz  qədər qədim  deyil və təsəvvüflə  etiraf etməliyik ki, 
bu  günə  qədər  teatr  sənətimizin    dəqiq  elmi-tarixi    konsepsiyası    yaradılmayıb 
.Həqiqət xatirinə deməliyik ki,  bu o qədər də asan məsələ deyil.Musiqidən  fərqli 
olaraq  teatr  siyasi  ictimai    rejimdən  daha  çox    asılıdır  və  yalnız  müstəqillik  əldə 
olunduqdan sonra   gerçək teatr  tarixindən  söz aça bildik... 
Paradoksal  haldır,  amma  açıq  söz  demək  imkanını  əldə    edən    kimi  bir 
çoxları  Azərbaycan  milli  teatrının    ölümü  haqqında    bəyanatlarla    çıxış    etməyə 
başladı,  ən  yumşaq    konstotasiya    isə  teatrın  “  can  verməsindən”  xəbər 
verirdi.Obyektivlik naminə  demək lazımdır ki,  bu cür bəyanatlar  əssasız deyildi, 
amma  eyni  məsuliyyətlə    mədəniyyət  və  incəsənətimizin  bütün  sahələrində  
müşahidə olunan  gərgin və ağır vəziyyətdən  danışmaq olardı.... 
Yaşadığımız  keçid  dövrünün  bəlkə də obyektiv halı  olan emosionallıqdan  
qurtulub  teatr  sahəsində    real  problem    və  onların  həlli  yollarına    nəzər  salmaq  
çağdaş ictimai  varlığımızın aktual tələbidir. 
Müxtəlif  səpkili    mübahisələrin    polemik  tokkuşmalarında    ictimai-siyasi 
proseslərin  əksi  kimi    bir  çox  tutarlı    səbəblər  göstərildi  ki,  məhz  onların 
nəticəsində teatr sənəti birdən birə  öz mötəbər , hörmətli  ictimai  statusunu  itirib, 
milli  düşüncənin    magistral  yolunun  kənarında    qaldı.Göstərilən  səbəblərin 
sırasında    iqtisadi  ,  siyasi  ,  etnopsixoloji  ,  kulturoloji  şərtlər    əsas  yer  tuturdu, 
amma    bizdən  ötrü  məsələ  daha  dərin  qatlara  vardığından    başlıca  səbəb  və  ona 
bağlı ilkin  meyar kölgədə qaldı. 
Bu məsələ  hər hansı  konseptual  poatika  üçün  köklü  göstərici olan , teatr 
prosesi üçün  isə  həm də  onun  yaşarlılığını  təmin edən öz idealına  uyğun olması  
problemidir.Görkəmli    rus  mədəniyyət  araşdırıcısı  ,  türk  etnopsixologiyasının  
tədqiqatçısı  L.N.Qumilyovun  fikrincə    İdeal  hər  hansı  etnosun  ,  soyun  ,  xalqın 
mənəvi  durumu və tarixi inkişaf  yollarını təmin və təyin edən “uzaq proqnozdur”( 
İdeal yalnız fərdi qatda  deyil , populyasiya səviyyəsində  də psixoloji dominantanı  
formalaşdıran uzaq proqnoz, arzulanan  məqsəddir) 

---

Bu fundamental  məsələniaçıqlamaq  monoqrafiyamızın  başlıca  məqsədidir 
və  sonrakı  fəsillərdə  göstərməyə  çalışacağıq.Məqsədimiz  Azərbaycan  milli  teatr 
prosesinin tarixi inkişafı  gedişatında  teatr poetikasının parametrlərini təyin etmək  
olduğundan  bütün  əməliyyatlarımızı  bu  səmtə  aparacığıq  və  burada  yenə  də 
L.N.Qumilyovun çox səmərəli qeydini yada salmaq  istəyirik.L.N.Qumilyov yazır : 
“Mədəniyyətə  olduqca güclü təsir göstərən amilidir, yaddaş amilidir-keçmiş 
mədəniyyətlərin    yaddaşıdır,  yəni  –yeni  mədəniyyətin  tərkibində    yenidən 
yaradılan  mədəniyyət  sistemi  üçün  sübstrat,  ilkin  element    olan  rudimentlərin 
mövcudluğudur” 
Azərbaycan teatrşünaslığında  belə hesab olunur ki, mədəniyyətimizdə teatr 
və  dramaturgiyanın    yaranması  M.F.Axundovun    altı  komediyasının  meydana 
gəlməsiylə bağlıdır.Müəyyən mənada doğru olan bu fikir tetrşünaslığımızın təməli 
anlayışına  dönərək,  tədqiqatçıları  teatr  prosesinin  tarixini  məhz  bu  aspektdən 
araşdırmağa  vadar  edib.Bu  fikri  dəqiq  anlamaqdan  ötrü  əslində    üç  anlayışı  bir-
birindən ayırmalıyıq : 
Teatr düşüncəsi ideyası, hansı ki kökləri əsrlərin dərinliklərinə gedib çıxır. 
MƏDƏNİYYƏTİMİZDƏ AVROPA TEATR MODELİNİN AKTUALİZƏ, 
GERÇƏLƏŞMƏ FAKTI , hansı ki, onun mədəni əhəmiyyəti çox böyükdür. 
 
 
 
 
Ədəbi əsası olan professional teatrın  
Tarixi 
Birinci və ikinci bəndlərə toxunmadan, üçüncülüyə bağlılıqda qeyd edək  ki,  
hazır  və  aprobassiyadan  keçmiş  Avropa  teatr  formalarını    əxz  edən  Azərbaycan  
milli professional  teatrı  Şərq mədəniyyətinin dəyərlərini özünə ideal seçdi.Məlum 
səbəblərdən    sovet  teatrşünaslığı    bu  mətləbi  tamamilə    inkar  edirdi:  əks  təqdirdə 
ənənəvi Şərq  mədəniyyətinin üzvi tərkib hissəsi olan Azərbaycan mədəniyyətinin 
məğz  etibarı  ilə    İslam  mədəniyyətindən  qaynaqlanması  və  azərbaycan  

---