Семинар Волейбол 1-mavzu. Voleybol o‘yinida tayyorgarlik turlarining o`rni va ahamiyati

Shakllangan malakalarni barqarorlashtirish va mukammallashtirish
Shakllangan texnika tashqi (ekzogen) va ichki (endogen) ta’sirlar natijasida o‘zining tarkibiy (koordinatsion, biomexanik, kinematik jihatlari) nusxasini yo‘qotish mumkin. Masalan, harorat, havo namligi, atmosfera bosimi, tomoshabinlarning olqishi va hokazo tashqi ta’sirlar yoki aylanma tezlanishlar vaqtida tana muvozanatining yo‘qolishi (chayqalish), charchash, psixologik stress va hokazo ichki ta’sirlar natijasida yuksak shakllangan o‘yin usullari texnik jihatdan yengil, tez va aniq ijro etilmasligi mumkin.
Bunday holatlar yuz bermasligi uchun o‘yin texnikasini o‘zgaruvchan vaziyatlarda, tashqi va ichki ta’sirlar sharoitida bajarishni mashq qilish, sportchi organizmini yuklamaga bardosh berish imkoniyatini oshirish kerak bo‘ladi. Mashg‘ulotlar davomida qo‘llaniladigan texnika va taktikaga oid mashqlarni charchash holatida, ruhiyatga ta’sir etuvchi (shovqin, issiqlik) vaziyatlarida qayta-qayta takrorlash zarur.
Sport tayyorgarligining har davr va bosqichlarida o‘quv-mashg‘ulot uslublari o‘ziga xos ustunlikda qo‘llaniladi va «dam olish – mashg‘ulot-yuklama»si tizimini boshqarishga qaratiladi. Bular jumlasiga uzluksiz mashq-yuklama, «bekatma-bekat» aylanma, qaytarma-o‘zgaruvchan, oraliq (interval), «qo‘shma» uslublar kiradi.
Yuqorida qayd etilgan o‘rgatish va takomillashtirish uslublari va vositalari texnik tayyorgarlik jarayonida quyidagi tartibda qo‘llaniladi:
- harakatlanish texnikasi;
- to‘pni o‘yinga kiritish, uni turlari va usullari;
- to‘p uzatish, uni turlari va usullari;
- to‘pni qabul qilish, uni turlari va usullari;
- zarba berish, uni turlari va usullari;
- to‘siq qo‘yish, uni turlari va usullari;
- ikki yoqlama o‘yin (o‘yin mashg‘uloti).
Mashg‘ulotlar jarayonida qo‘llaniladigan mashqlar hajm, shiddat, mazmun va muddat jihatlaridan shug‘ullanuvchi yoshi, tayyorgarligi va jinsiga qarab tanlanishi zarur. O‘rgatish va takomillashtirish uslublari va vositalari har xil tartibda qo‘llanilishi mumkin.
Texnik tayyorgarlik sport tayyorgarligi jarayonida jismoniy, taktik va o‘yin tayyorgarligi jarayonlari bilan chambarchas bog‘liq holda amalga oshirilishi lozim.
Texnik tayyorgarlik jarayoni 17-andozada qayd etilgan tartibda amalga oshirilishi tavsiya etiladi.




17-andoza

Taktik mahoratni samarali o‘zlashtirish imkoniyati jismoniy, taktik va psixofunksion tayyorgarlikning shakllanganlik darajasiga bog‘liqdir.

Taktika – bu shakllangan jismoniy sifatlar va texnik mahoratni unumli qo‘llash asosida foydali natija yoki g‘alabaga erishish tushunchasini anglatadi. Demak, taktik harakat samaradorligi qator omillarga asoslanadi.
Birinchi omil – umumiy va maxsus jismoniy sifatlarni rivojlanganlik darajasi hamda ularni o‘yin jarayonida uyg‘un namoyish etilishi;
Ikkinchi omil – o‘yin usullari texnikasining shakllanganlik darajasi va ularni mahorat bilan ijro etilishi;
Uchinchi omil – taktik fikrlash «boyligi» va taktik harakatlarini serqirralligi;
To‘rtinchi omil – texnik-taktik harakatning turg‘unligi, o‘zgaruvchanligi ko‘pvariantliligi, tashqi va ichki ta’sirlarga barqarorligi;
Beshinchi omil – psixofunksional (xotira, diqqat, hissiyot, tafakkur, ong, iroda, ko‘rish kengligi, yurak, nafas olish va hokazo organlar) imkoniyatlarni shakllanganlik darajasi;
Oltinchi omil – o‘yin ixtisosligi (amplua)ni mukammal o‘zlashtirilganligi;
Yettinchi omil – o‘ng va chap qo‘lda nisbatan bir xilda hujumni amalga oshirish imkoniyati;
Sakkizinchi omil – raqib o‘yinchilari va raqib jamoa taktikasi hamda boshqa imkoniyatlaridan xabardor ekanligi;
To‘qqizinchi omil – musobaqa o‘tkazilayotgan sport saroyiga xos iqlim (harorat, havo namligi, tamoshabinlar va h.k.) sharoitlariga tez mosslashish qobiliyati;
O‘ninchi omil – nazariy (intellektual) tayyorgarlik darajasi.
Mazkur omillar doirasida qayd etilgan barcha imkoniyatlarni yuksak darajada shakllantirish ko‘p yillik sport trenirovkasida amalga oshiriladigan taktik tayyorgarlikning strategik maqsadi bo‘lib hisoblanadi.
Taktik tayyorgarlik o‘ziga xos uslub va vositalar yordamida shakllantiriladi. Taktik tayyorgarlik ko‘rsatkichlarining darajasi va dinamikasi maxsus test mashqlari hamda videotasvirga tushirish asosida muntazam nazorat qilinishi va olingan natijalarga muvofiq taktik mahoratni shakllantirish jarayoniga zarur o‘zgartirishlar yoki qo‘shimchalar kiritilishi mumkin.
Taktik tayyorgarlik – uzoq muddatli jarayon bo‘lib, u dastlabki tayyorgarlik bosqichidan boshlab, toki oliy sport mahoratini takomillashtirish bosqichiga uzluksiz davom etaveradi. Kelajakda taktik mahoratni samarali o‘zlashtirish uchun taktik fikrlash, vaziyatni payqash, farqlash, tahlil qilish va vaziyatga mos yoki qarama-qarshi taktik usullarni ijro etish qobiliyatlari dastlabki tayyorgarlik bosqichidan boshlab shakllantirilib boriladi.
Taktik tayyorgarlik nazariy-intellektual tayyorgarlik va psixologik tayyorgarlik jarayonlari bilan o‘zaro chambarchas bog‘liqdir. Nazariy mashg‘ulotlarda shug‘ullanuvchilarning va jamoaning nafaqat xususiy (shaxsiy) taktik imkoniyatlari (taktik usullar, taktik fikrlash, taktik reja tuzish, taktik qaror qabul qilish va h.k.) shakllantiriladi, balki bo‘lajak raqib o‘yinchilar va raqib jamoalar taktik andozalari (modellari) ham puxta o‘rgatilishi zarur. Muayyan raqib jamoaga qarshi modellashtirilgan o‘yin mashg‘ulotlari va nazorat musobaqalari muntazam tashkil etilib borilishi maqsadga muvofiq. Modellashtirilgan o‘yin mashg‘ulotlarida har o‘yinchining o‘yin ixtisosligi (o‘yin ampluasi) e’tiborga olinishi darkor.
Taktik tayyorgarlik jarayonini samarali tashkil qilish uchun dastavval uslubiy mashg‘ulotlarda jamoa o‘yinchilari va raqib jamoa o‘yinchilarining taktik imkoniyatlari videofilmlar yordamida tahlil qilinadi.
Taktik savodxonlik (bilimdonlik) va taktik mahoratni takomillashtirishda xotira, diqqat, ong, hissiyot, tafakkur, iroda va hokazolarni shakllantirish bilan bir qatorda zukkolik, uddaburonlik, tashabbusni o‘z qo‘liga olish, «ayyorlik» (yaxshi ma’noda) kabi xislatlarni ham sayqal toptiruvchi vaziyatli mashqlardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi.
Amaliy mashg‘ulotlarda texnik-taktik mahoratni integral ravishda shakllantirish foydali natijaga erishish imkoniyatini kengaytiradi. Quyidagi andozada o‘yin taktikasining xususiyatlari, hujum va himoya taktikasi turlari ifodalangan. Taktik tayyorgarlikni ushbu tartibda tashkil qilish tavsiya etiladi.


18-andoza