Səlahəddin XƏLİlov məHƏBBƏT və İntellekt
Yüklə 2,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
mənada, nasiranə anlamaq mövqeyindən çox uzağıq. Amma, bununla belə, gülün və günəşin daha universal sevgi rəmzləri olduğunu da unuda bilmərik. Yəni ən gözəl hissin də ifrata varılması onun öz əksliyinə çevrilir. Əlbəttə, poeziyada önəmli olan hissdir. Bir hiss tərənnüm olunurkən, yerdə qalan hər şey yaddan çıxarılır. Ona görə də, poetik təfəkkürlə çox da uzağa getmək mümkün deyil. Real həyatda isə sevgi hisslə əqlin vəhdəti şəklində təzahür edir. Sadəcə, insanın öz hisslərini anlamaq və onu reallıq müstəvisinə keçirə bilmək səriştəsi olmalıdır. Özünü hisslərin ixtiyarına buraxmaq fərdi azadlığın yüksək dərəcəsi olsa da, hissləri cilovlamaq, ictimai reallığı, başqalarının varlığını və hisslərini də nəzərə almaq sosial yetkinliyin, şəxsiyyət azadlığının yüksək təzahürüdür. Məhz sosial müstəvidə məhəbbətin duyğusal komponenti ilə yanaşı, əqli komponenti də inkişaf edir. Şərqdə isə hiss əqlə yer qoymur. Görünür, belə bir disbalansın nəticəsidir ki, fərdi mə- həbbətinin əsiri olanlar, nəinki başqa insanların, heç sevgilisinin də duyğularına sayğı ilə yanaşmırlar. Sevgili üçün dünyaları verməyə hazır olanlar onu duymaq və bu duyğuya hörmət bəsləmək «əziyyətinə» qatlaşa bilmirlər. Bunun nəticəsidir ki, «qız qaçırmaq» ənənəsi kimi vəhşi bir hala haqq qazandıranlar da tapılır. Və bəzən 103 bunu böyük məhəbbətin sosial maneələrə qarşı mübarizəsi kimi dəyərləndirirlər. Bəs qız özü razı olmayanda belə bir addım atanlar hansı mənəvi mühitin yetirmləridir? Qərbdə bu ancaq cinayət kimi qiymətləndirilir. Bizim hüquq normalarına görə də belədir. Amma bəs bunu adət kimi qələmə verməyə çalışanların nəzərində necə? Belə halların baş verməsi hissin bö- yüklüyündən yox, intellektin zəifyindən, digər hisslərin və həyatın mənası haqqında, insanın sosial və mənəvi məsuliyyəti haqqında bilgilərin azlığındandır. Hissin böyüklüyü bəzən onun hələ dife- rensiallaşmamış olmasının nəticəsidir. Hisslərin tərbiyə olunması, insanın öz hisslərini dərk et- məyə çalışması və onları fərqləndirməsi, təsnif etməsi, səbəblərini anlaması mənəvi-intellektual inkişafın məqamlarıdır. Yəni məhəbbət ancaq hiss müstəvisində deyil, tntellekt müstəvisində də nəzərdən keçirilməlidir. Güclü hissin idarə olunması üçün dərin düşüncə və böyük iradə tələb olunur. Horatsi demişkən, əqllə idarə oluna bilməyən böyük qüvvə öz məxsusi ağırlığı altında əzilməyə məhkumdur. Mənəviyyatsız adamın ağıllı olması ziyan verdiyi kimi, ağılsız adamın da hissiyatının güclü olması ziyanlıdır. Amma məhəbbətə bu cür baxışın əleyh- darları da vardır. Xüsusən də Şərqdə. Bu möv- qeyin konseptual ifadəsini mən hələ təqribən 30 il 104 bundan əvvəl tanınmış filosoflarımızdan birinin münasibətində görmüşəm. O vaxt mən hələ BDU- nun aspirantı olarkən «Məhəbbət və intellekt» kitabı üzərində işləyirdim. Şərq poeziyasının fəlsəfəsi ilə məşğul olan və bu problemin mütəxəssisi saydığım professor Camal Mustafayev mənim bu təşəbbüsümdən xəbər tutunca çox hiddətləndi: – «Ah, siz fiziklər, bircə məhəbbət qalıb saf, təmiz, buna da intellektmi qatmaq istəyirsiniz?». «Məsləhət bilmirəm», – dedi. Əlim işdən soyudu, neçə illər ərzində bu mövzuda vaxtaşırı qeydlər etsəm də, kitabımı yazmadım. «Hər pis şeyin yaxşı tərəfi də var», – de- yirlər. Bu vaxt ərzində mən məhəbbətin intellektual-fəlsəfi aspektləri ilə əlaqədar daha çox mənbələrlə tanış ola bildim. Ona görə də, üs- tündən 30 il keçdikdən sonra mən öz möv- qeyimdə daha israrlıyam. Əqllə sərinləşdirilmə- yən yanar məhəbbət uçub gedəcək. Bu yerdə Əbu Turxanın bir bəndi yadıma düşdü: Fikir cövhərini odda yapmasan, Soyuq düşüncədən şəfqət sönəcək. Sevgi atəşinə hikmət qatmasan, Kərəmlər yanaraq külə dönəcək. Belə düşünmək ki, Şərq həmişə duyğusal olmuş və əqlin rolunu dəyərləndirməmişdir, – 105 səhv olardı. Əksinə, rassionalizm ilk dəfə Şərqdə təşəkkül tapmışdır. Elm, bilik də məhəbbətdən az vəsf olunmamışdır. Hətta sevgilərin ən böyüyü əqlə, kamala ünvanlanmışdır. Yuxarıda Əbu Turxandan misal gətirdi- yimiz rübaidə diqqət tarixən «gül» və «bülbül» təşbehlərinin mənasının dəyişməsinə yönəldil- mişdi. Başqa bir şerində Əbu Turxan bülbülün gülə sevgisini vətən hissi ilə əlaqələndirir: Elə ki, bülbül ahu-zar edir, Gülə sevgisini bil, izhar edir, Gül ona vətəndir, burda sevənlər Vətəni özünə nazlı yar edir. Lakin təəssüf ki, sonralar İslam şərqində renessans dövrü keçdikdən, hisslər öz əvvəlki yüksək məzmununu itirdikdən, hikmət mərtəbə- sindən zövq-səfa mərtəbəsinə endikdən sonra eşqin hüdudları da məhdudlaşmış, gül-bülbül münasibəti də ancaq oğlanla qız arasında münasibət çərçivəsinə salınmışdır. Şərq ölkələrində ancaq kapitalist ictimai- iqtisadi münasibətlərinin formalaşmağa başladığı dövrdə milli hiss, dövlətçilik şüuru, vətən sevgisi yenidən güclənmişdir. Bu baxımdan, XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanda bütün mənalarda mənəvi yüksəliş illəri olmuş, insanlar azadlıq və səadətin ancaq milli istiqlal sayəsində əldə edilə biləcəyini 106 Yüklə 2,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|