Rəyçilər Ə. A. Sadıqov T.Ə. Sadıqov
ləşdirilməsi yolu ilə təsərrüfat vəsaitlərinin hərəkətinin vahid ölçüdə əks
Yüklə 4,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
27 ləşdirilməsi yolu ilə təsərrüfat vəsaitlərinin hərəkətinin vahid ölçüdə əks etdirilməsindən və cari nəzarətdən ibarətdir. III FƏSİL. MÜHASİBAT BALANSI 3.1. İnformasiyanın əks etdirilməsinin balans metodu Balans - mühasibat uçotu metodunun əsas elementlərindən biridir. “Balans” termini iki latın sözündən götürülüb: burada bis - iki, lanx - tərəzinin bir-birinə bərabər olan iki hissəsi deməkdir. “Bislanx” sözü “bərabərlik” deməkdir, bu da bərabər çəkiyə malik olan iki hissədən ibarət tərəzini təcəssüm etdirir. Balans eyni zamanda mühasibat hesabatının mühüm hesabat formasıdır, onda təsərrüfat vəsaitləri dəyər ifadəsində tərkibi və əmələgəlmə mənbələri üzrə göstərilir. Təşkilatlara, idarələrə, təşkilatlara və səhmdar cəmiyyətlərinə rəhbərlik etmək üçün hər şeydən əvvəl onlarda mövcud olan vəsaitlər haqqında məlumatlar olmalıdır. Bu zaman onların vəsaitlərin hansı növü ilə təmin olunmasını və bu vəsaitlərin hansı mənbələrdən alınmasını bilmək lazımdır. Belə məlumatlar ümumiləşdirilərək pul ifadəsində verilməlidir. Vəsaitlərin tərkibini və təyinatını öyrənmək üçün onlann iqtisadi qruplaş- dırılması lazımdır. Bütün bunlar mühasibat balansının köməyi ilə həyata keçirilir. Mühasibat balansı - müəyyən tarixə təsərrüfat vəsaitlərinin növləri və onların əmələgəlmə mənbələri üzrə pul ifadəsində iqtisadi qruplaşdırıl- masından və ümumiləşdirilmiş şəkildə əks etdirilməsindən ibarətdir. Balans adətən hər rübün 1-i tarixinə tərtib edilir. Mühasibat balansı vəsaitlərin növlərini və onlann əmələgəlmə mənbələrini ayrıca əks etdirmək üçün iki tərəfi olan cədvəl formasından ibarətdir. Onun sol tərəfində vəsaitlərin növləri və onlann yerləşdirilməsi göstərilir ki, bu da aktiv adlanır. “Aktiv” latın sözü olan - “aktivus” sözündən götürülüb, “fəaliyyətli, hərəkət edən, olmalı” deməkdir. Balansın sağ tərəfində vəsaitlərin mənbələri və təyinatı əks olunur ki, o passiv adlanır. “Passiv”də latın sözüdür - “passivus” sözündən götürülüb “fəaliyyətsiz, bitərəf olmaq, aydınlaşdırmaq” deməkdir. Balans sxematik olaraq aşağıdakı kimidir: 28 Balans Aktiv Passiv Və.saitlərin növləri və onların yerləşdirilməsi Məbləğ Vəsaitlərin əmələgəlmə mənbələri və onların təyinatı Məbləğ
passivinin yekunları bərabər olur. Bu bərabərlik bütün təşkilatların balansı üçün məcburidir. Bu ondan irəli gəlir ki, həm aktivdə və həm də passivdə həmin vəsaitlər müxtəlif qrupda göstərilir, bunlar aktivdə növlər üzrə, passivdə mənbələr üzrə göstərilir. Buna görə də balansın adı, balans sözü kimi bərabər çəkili, bərabərlik deməkdir. Aktiv və passivin hər bir elementi (vəsaitlərin növü və ya onların mənbəyi) balansın maddələrində yerləşir. Aktivdə “Əsas vəsaitlər”, “İstehsalat ehtiyatları”, “Bitməmiş istehsalat”, “Hazır məhsul”, “Hesablaşma hesabı” və b.; passivdə - “Nizamnamə kapitalı”, “Mənfəət”, “Bankın ssu- daları”, “Kreditorlarla hesablaşmalar” və i.a. Balans maddələri aktiv və passivdə müəyyən edilmiş qaydada qruplaşdırılır. Bu qaydalar Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilir. Bu qruplaşdırmaların həyata keçirilməsi hər hansı bir təşkilatın balansını tərtib edərkən məcburidir. Balansın aktiv və passivinin maddələrinin qəbul edilmiş qruplaşması vəsaitlərin istifadə edilməsinə nəzarəti həyata keçirməyə və təşkilatın maliyyə vəziyyətini təhlil etməyə imkan verir. Bunun üçün də aktiv və passiv bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsi olan qruplara ayrılırlar. İnformasiyanın balans ümumiləşdirilməsi uçotda, maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilində, bazar iqtisadiyyatında təşkilatların müvafiq idarəetmə qərarlarının əsaslandırılması və qəbul edilməsi üçün geniş tətbiq edilir. Balans ümumiləşdirilməsi obyektlərin əks etdirilməsinin ikili xarakteri ilə və informasiyaların sintetik ümumiləşdirilməsi ilə xarakterizə olunur. Əks etdirilmənin ikili xarakteri onunla bağlıdır ki, obyektlər balansda iki dəfə göstərilir və iki nöqteyi-nəzərdən, iki aspektdə baxılır, bunlar da balansın növündən asılıdırlar. 29 Balansların müxtəlif növləri mövcuddur: mühasibat, təşkilatın gəlirləri və xərcləri balansı, sahələrarası balans, əsas fondların balansı, material balansları, ödəmə balansı, əmək resursları balansı və i.a. Məsələn, material balansı məhsulların konkret növlərinin istehsalını və istehlakı nı xarakterizə edir. İnformasiyaların balans ümumiləşdirilməsi resurslar və onlann mənbələri, məhsul istehsalı və onun buraxılışı arasındakı nisbəti müəyyən və təhlil etməyə imkan verir. İnformasiyaların balans ümumiləşdirilməsi birinci dəfə mühasibat balansını tərtib etmək üçün tətbiq edilib ki, bu da təşkilatın əmlak-maliyyə vəziyyətini müəyyən etməyə, bazar iqtisadiyyatını idarəetmə sistemində onun vəziyyətini müəyyən etməyə imkan verir. Mühasibat balansının qurulmasının əsasını mühasibat uçotu obyektlərinin (əmlakının) ikili: istehsalat-təsərrüfat və maliyyə fəaliyyəti prosesində onlann funksional roluna və əmələgəlmə mənbələrinə görə qruplaş- dınlmasının nəticəsi təşkil edir. Mühasibat uçotu obyektlərinin ikili qruplaşması haqqında informasiya vahid pul ölçülərində ümumiləşdirilmiş şəkildə balansda qaydalı əksini tapır. Mühasibat balansı - təşkilatın vəsaitlərinin (əmlakının) onlann növləri və əmələgəlmə mənbələri üzrə manatla və ya valyutada iqtisadi qrup- laşdırılması və ümumiləşdirilmiş şəkildə əks etdirilməsi deməkdir. Onda vəsaitlərin yekun məbləği daimi mənbələrin ümumi yekununa bərabərdir. Birinci dəfə balans termini 1427-ci ildə Florensiyada istifadə olunub, sonra isə 1495-ci ildə italyan bankiri Mediçinin hesabatında rast gəlinib. Təşkilatlarda balansı nəzarət üçün özündən ötəri hər ay (banklarda - hər gün) tərtib edirlər, müvafiq orqanlara onu rübdə bir dəfə təqdim edirlər. 3.2. Mühasibat balansının quruluşu və balansın iqtisadi məzmunu Qanunvericilik sənədlərinə əsasən sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən və hüquqi şəxs olan bütün təşkilatlar mülkiyyət formalarından asılı olmayaraq (xarici investisiyalı təşkilatlar da daxil olmaqla) vahid formada mühasibat balansı tərtib edirlər. Yüklə 4,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|