wersja robocza: maj 2007
niezależnego od tej konstytucji, do świata pozazjawiskowego. Nie znaczy to
znowu, że realizm epistemologiczny może jedynie dotyczyć świata
materialnego, można bowiem twierdzić, że w ramach argumentacji
filozoficznej jesteśmy w stanie podać racje na rzecz stanowiska, iż oprócz
materii istnieją także różne od niej substancje duchowe. Tak więc realizm
epistemologiczny nie wyklucza uznania realności tego, co duchowe.
Dwie powyżej przedstawione odmiany idealizmu
epistemologicznego, to znaczy idealizm subiektywny i idealizm
transcendentalny, nie posiadają swoich odpowiedników w rodzajach
realizmu. Nie ma sensu mówienie o epistemologicznym realizmie
subiektywnym, gdyż realizm epistemologiczny jest z założenia
stanowiskiem obiektywistycznym, nawet jeśli uwzględni się przedstawione
wyżej ograniczanie, że realista nie musi reprezentować stanowiska o
całkowitej poznawalności wszystkich ‘regionów’ rzeczywistości. Pojawia
się jednak termin ‘realizm transcendentalny’ w sensie opozycji do
Kantowskiego
idealizmu
transcendentalnego.
R e a l i z m
t r a n s c e n d e n t a l n y jest wtedy rozumiany jako fragment realizmu
epistemologicznego, dotyczący wiedzy na temat natury czasu, przestrzeni i
kategorii: w opozycji do idealizmu transcendentalnego Kanta realistą
transcendentalnym jest ten, kto twierdzi, że przestrzeń, czas i kategorie nie
są czymś subiektywnym, to znaczy należącym wyłącznie do ludzkiego
sposobu reagowania na bodźce, lecz że przestrzeń, czas i kategorie są
formami istnienia rzeczywistości niezależnej od umysłu ludzkiego.
Również w obrębie Kantowskiej problematyki i słownictwa z nią
związanego funkcjonuje termin ‘r e a l i z m e m p i r y c z n y ’. Gdy
zaakceptujemy podział Kanta na to, co transcendentalne i to, co empiryczne
(zjawiskowe), to realizm empiryczny i idealizm transcendentalny mogą ze
sobą współwystępować: gdy pozostajemy na poziomie bezpośredniego
doświadczenia, ale również wtedy gdy uprawiamy nauki, to obracamy się w
sferze tego, co empiryczne i sferę zjawisk uznajemy za istniejącą
niezależnie od świadomości, jesteśmy więc realistami empirycznymi, co
jednak nie wyklucza, że w wyniku analiz filozoficznych możemy zająć
stanowisko idealizmu transcendentalnego.
ODMIANY REALIZMU i ANTYREALIZMU
. Wzięty osobno termin
‘realizm’ (łac. res = rzecz) nie desygnuje żadnego określonego stanowiska
filozoficznego i tylko stwierdza ogólnie, że coś jest niezależne od myślenia,
od świadomości, że to coś istnieje autonomicznie w rzeczach, że istnieje
‘samo w sobie’.
R e a l i z m n a t u r a l n y , nazywany też realizmem naiwnym lub
zdroworozsądkowym, nie jest jeszcze żadnym stanowiskiem filozoficznym,
lecz składnikiem przedfilozoficznej postawy wobec świata i polega na
przeświadczeniu, że świat istnieje niezależnie od przebiegów naszej (i
czyjejkolwiek) świadomości oraz że jest taki, jaki się nam pojawia. Ani
fakt, że już na poziomie przedfilozoficznym zauważane jest istnienie iluzji i
halucynacji, ani też wpływ, jaki na potoczne przekonania wywiera obraz
13
wersja robocza: maj 2007
ś
wiata pochodzący z nauk przyrodniczych, nie są w stanie zmienić
podstawowej tezy realizmu naturalnego. A więc na przykład, żyjąc na co
dzień w świecie uznajemy nie tylko, że istnieje on niezależnie od naszej
ś
wiadomości, lecz także, że barwy i inne tak zwane ‘jakości drugorzędne’, o
których była mowa w rozdziale poświęconym percepcji, istnieją tak, jak są
spostrzegane (istnieją niezależnie od spostrzeżeń do nich skierowanych) - i
wszystkie te przekonania żywimy nadal, mimo że wiemy, iż obraz świata,
jaki sugeruje przyrodoznawstwo jest całkiem odmienny.
Składnikami realizmu naturalnego jest także wiele innych
przekonań, jak mówimy, przekonań zdroworozsądkowych: jesteśmy na
przykład przekonani, że poza nami istnieją także inni ludzie, jako świadome
i samodzielne ośrodki aktywności, że przestrzeń jest czymś obiektywnym,
ż
e istnieją przedmioty trwające w czasie, które wchodzą we wzajemne
związki przyczynowe itp. Bardzo trudno jest jednak sformułować
systematyczny katalog przekonań tworzących łącznie treść realizmu
naturalnego, jak również zawartość tego, co jest uznawane za realnie
istniejące, zmienia się zależnie od kultury, jest zależna od czasu
historycznego, wpływ wywiera tu także naukowy obraz świata. To ostatnie
dzieje się w ten paradoksalny sposób, że, z jednej strony, uznajemy istnienie
atomów i elektronów itd., o których dowiadujemy się w szkole, z drugiej
zaś, działając w świecie nie powiedzielibyśmy, że przedmioty nas
otaczające nie są niczym więcej niż zbiorami wirujących cząstek
elementarnych. Realizm naturalny, co jeszcze raz trzeba podkreślić, nie
wypływa z jakiegokolwiek argumentu, lecz jest spontaniczną,
przedfilozoficzną postawą wobec świata. Realizm ten nie musi być jednak
prawdziwym stanowiskiem z tego powodu, że jest czymś spontanicznym i
naturalnym, część składających się nań sądów zostaje bowiem
zakwestionowana już przez to, czego o świecie dowiadujemy się z nauk.
Po stronie filozoficznej odpowiednikiem realizmu naturalnego jest
r e a l i z m f i l o z o f i c z n o - d o g m a t y c z n y , który bez żadnych
argumentów akceptuje zawartość treściową realizmu naturalnego. Dzieje się
tak w tych wypadkach, gdy filozofowie uznają, że żadna argumentacja na
rzecz realizmu nigdy nie będzie do końca przekonywająca, jak również
wtedy, gdy wyobrażają sobie, iż może się okazać, że wszelkie próby
dowodzenia realizmu muszą skończyć się jakąś z form idealizmu lub
agnostycyzmu. Dodatkową trudnością argumentacji filozoficznej na rzecz
realizmu naturalnego jest i to, o czym wspominałem wyżej, że bardzo
trudno jest podać katalog przekonań, które łącznie tworzą jego zwartość
treściową.
R e a l i z m k r y t y c z n y jest zbiorczą nazwą dla tych stanowisk,
które wprawdzie uwzględniają problemy sformułowane przez Kantowską
krytykę rozumu, lecz odżegnują się od wyciągania z niej aż tak
restryktywnych i idealistycznych konsekwencji, albo konsekwencje te
akceptują tylko w ograniczonym zakresie. W praktyce filozoficznego
myślenia oznacza to, że o realizmie krytycznym mówi się w tych
14