wersja robocza: maj 2007
n i e z a l e ż n o ś c i ś w i a t a o d u m y s ł u . Kwestia realizmu i stanowisk
jemu przeciwnych może dotyczyć bądź charakteru relacji pomiędzy
umysłem (świadomością) a światem (bytem) w ogólności, bądź być
rozważana w związku z określonymi dziedzinami przedmiotowymi (np.
realizm w odniesieniu do zagadnienia uniwersaliów, realizm naukowy,
aksjologiczny itd.).
Zasadniczo rzecz biorąc, spór pomiędzy realizmem a idealizmem
uznaje się za problem epistemologiczny, w rzeczywistości jednak jest to
mieszanina zagadnień epistemologicznych, metafizycznych, zagadnień
dotyczących roli języka w poznaniu, problemów z zakresu metodologii i
filozofii nauki. Idealizm (epistemologiczny) często jest łączony z którąś z
postaci spirytualizmu i jako taki przeciwstawiany jest nie tylko realizmowi
(epistemologicznemu), lecz także stanowiskom metafizycznym
(ontologicznym), a więc materializmowi, fizykalizmowi lub naturalizmowi.
Za emblematyczne zagadnienie z zakresu problematyki realizm -
idealizm uznawany jest dzisiaj tzw. ‘problem istnienia świata zewnętrznego’
(problem of the external world). Wyrażenie ‘świat zewnętrzny’ nie oznacza
jakiegoś świata na odległej od Ziemi planecie, ani też ‘świat zewnętrzny’
nie jest w ścisłym sensie żadnym osobnym światem, lecz jest to ‘świat’ w
sensie tego, co jest zewnętrzne w stosunku do podmiotu dokonującego
aktów percepcji. Chociaż Kant systematycznie nie używał tego wyrażenia,
to jako pierwszy wyraźnie sformułował problem istnienia świata
zewnętrznego, gdy pisał:
Bez względu na to, jak dalece idealizm może uchodzić za niewinny dla
istotnych celów metafizyki (czym w rzeczywistości wcale nie jest), pozostaje
zawsze skandalem filozofii i powszechnego rozumu ludzkiego, żebyśmy
musieli przyjmować tylko na wiarę istnienie rzeczy poza nami (od których
wszak otrzymujemy cały materiał dla naszego poznania, i to nawet dla
naszego zmysłu wewnętrznego) i żebyśmy nie mogli przeciwstawić żadnego
zadowalającego dowodu, jeżeli komuś przyjdzie na myśl powątpiewać o ich
istnieniu.
3
Kant uznał za s k a n d a l f i l o z o f i i i powszechnego rozumu
ludzkiego to, że w istnienie świata zewnętrznego musimy tylko wierzyć,
ponieważ dotąd nie sformułowano dowodu jego istnienia. Sam podał taki
dowód, a mianowicie: istnienie rzeczy w przestrzeni poza mną jest
warunkiem możliwości świadomości mojego istnienia w czasie, a z kolei
moja świadomość istnienia w czasie jest mi bezpośrednio dana, a więc z niej
mogę wywnioskować, iż istnieją rzeczy w przestrzeni poza mną.
4
Ten
dowód istnienia świata zewnętrznego - gdy pominiemy problemy z nim
związane - równał się odrzuceniu pewnej formy idealizmu, a mianowicie
idealizmu subiektywnego Berkeleya, lecz to nie przeszkodziło Kantowi w
uznawaniu poprawności własnej interpretacji idealizmu.
3
I. Kant, Krytyka czystego rozumu, B XXXIX.
4
Tamże, B 275-279.
3
wersja robocza: maj 2007
Z kolei M. Heidegger twierdził, że skandalem filozofii nie jest to, że
dotąd nie podano dowodu istnienia świata zewnętrznego, lecz to, iż ciągle
oczekuje się pojawienia się takiego dowodu i ciągle próbuje się go
formułować. Należy raczej zapytać, jakim bytem jest człowiek - ‘Dasein’ w
terminologii Heideggera - skoro najpierw dąży on do ‘unicestwienia’ świata
w ramach rozważań epistemologicznych, a potem próbuje go odzyskać,
dowodząc jego istnienia. Sceptycyzm i idealizm zakładają według
Heideggera, że człowiek, jako podmiot poznający, jest pierwotnie czymś
‘bezświatowym’ lub że nie jest pewny swojego istnienia w świecie.
5
Sceptycyzm i idealizm wynikają z niewłaściwego potraktowania samego
bytu, to znaczy są rezultatem interpretacji bytu jako czegoś wyłącznie
rzeczowego (Vorhandenheit), jako ‘realności’, a to z kolei prowadzi do
pominięcia prawdziwej pierwotności ludzkiej sytuacji, która polega na
byciu w świecie (In-der-Welt-Sein). Gdy pominie się wiele założeń
pochodzących z szerszego kontekstu filozofii autora Sein und Zeit, to
wydaje się, że jego diagnoza przyczyn skandalu, jakim mają być próby
dowodzenia istnienia świata, jest raczej tylko zabiegiem retorycznym,
sprowadzającym się do stwierdzenia, że jeśli z góry przyjmiemy, iż do
istoty człowieka należy istnienie w świecie, to świat zewnętrzny istnieje.
Próbę formalnie podobną do podejścia Heideggera, to znaczy próbę
nie tyle rozwiązania, co raczej zlikwidowania problemu realizmu i
idealizmu, znajdujemy w R. Carnapa jego Scheinprobleme in der
Philosophie. Jeżeli dwaj geografowie, realista i idealista, zostaną wysłani do
Afryki, aby rozstrzygnąć, czy góra, która, jak się przypuszcza, może być
tylko legendą, istnieje rzeczywiście, wtedy ostatecznie obaj dojdą do tego
samego wniosku, negatywnego lub pozytywnego. Stanie się tak, gdyż dla
pojęcia rzeczywistości, o które im chodzi, istnieją w fizyce i w geografii
określone kryteria, które, niezależnie od ich filozoficznych przekonań,
prowadzą jednoznacznie do określonego rezultatu. To pojęcie
rzeczywistości Carnap nazywa ‘empiryczną rzeczywistością’. Nie tylko
jednak w odniesieniu do problemu istnienia góry będą oni zgodni, lecz także
w odniesieniu do każdego pytania o jej uposażenie, położenie, kształt,
wysokość itd. Filozoficzna rozbieżność między nimi nie znajduje się zatem
na płaszczyźnie empirycznej, znajduje się ona na poziomie tego, co jest
istotnie niedoświadczalne, a stąd według Carnapa oba rozwiązania, realizm i
idealizm, nie mają żadnego naukowego sensu.
6
Należy jednak zauważyć, że tego rodzaju likwidacja sporu realizm -
idealizm jest pozorna, gdy bowiem Carnapowska ‘empiryczna
rzeczywistość’ ograniczać się będzie do bycia spostrzeganym, wtedy góra w
Afryce nie będzie istniała, gdy nie będzie przez kogoś spostrzegana, jeżeli
jednak zdanie „Góra istnieje rzeczywiście” będzie znaczyło tyle, że istnieje
5
Por. M. Heidegger, Sein und Zeit, T bingen 1927, § 43 (Bycie czas, tłum. B. Baran,
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1994).
6
Por. R. Carnap, Scheinprobleme in der Philosophie. Das Fremdpsychische und der
Realismusstreit, Berlin 1928, s. 36-39.
4