Realizm I idealizm

wersja robocza: maj 2007

zmysłowych.   Również   i   w   dzisiejszej   filozofii   nauki   stanowisko

antyrealistyczne   ma   zwolenników.   Twierdzą   oni,   że   postulowane   przez

nauki przyrodnicze, a nie dające się bezpośrednio obserwować przedmioty,

są tylko użytecznymi fikcjami. 

Drugim powodem pojawienia się w czasach nowożytnych systemów

idealistycznych   było   dążenie   wielu   ówczesnych   filozofów   do

przeciwstawienia się m e c h a n i c y s t y c z n e j   i n t e r p r e t a c j i   ś w i a t a ,

jaką   wydawały   się   pociągać   za  sobą   rozwijające   się   nauki   przyrodnicze:

jeżeli   jedynym   rodzajem   warunkowania,   jakie   istnieje   w   świecie,   jest

warunkowanie   mechaniczno-przyczynowe,   to   człowiek,   jako   część

uniwersum   fizycznego,   musi   stracić   swoją   wyróżnioną   pozycję   bytową   i

stać się ‘kawałkiem’ świata materialnego, który jest ‘popychany’ siłami od

niego samego całkowicie niezależnymi. Nie tylko wolna wola w dziedzinie

moralnej   staje   się   wtedy   czymś   całkowicie   pozornym,   lecz   również   i

jakąkolwiek   autonomię   w   dziedzinie   myślenia   należy   uznać   za   pozór.

Obroną przed tą wypływającą z przyrodoznawstwa naturalizacją człowieka -

filozofowie tamtych  czasów byli  przecież w większości chrześcijanami, a

więc uznawali istnienie wolnej woli i moralnej odpowiedzialności za czyny

- stały się doktryny, według których materia, rozciągłość, fizyczne związki

przyczynowe,   są   tylko   ludzkimi   sposobami   pojmowania   świata,   nie   zaś

rzeczywistością ‘samą w sobie’ (G. Berkeley, G.W. Leibniz).

Patrząc   od   strony   logiki   argumentacji   filozoficznej,   można   być

realistą   co   do   istnienia   materii,   rozciągłości   czy   fizycznych   związków

przyczynowych   i   jednocześnie   można   starać   się   uzasadniać   autonomię

człowieka, lecz wydaje się to o wiele trudniejsze niż w wypadku idealizmu.

Widać   to   na   przykładzie   filozofii   ostatnich   dziesięcioleci,   gdzie   bardzo

często  r e a l i z m   u z a s a d n i a   s i ę   n a t u r a l i s t y c z n i e ,   to   znaczy

przez powołanie się na sukcesy badawcze nauk przyrodniczych. W aspekcie

dyskutowanej teraz kwestii autonomii i wolnej woli, realista, który nie chce

być   naturalistą   (materialistą),   musi   starać   się   uzasadnić,   że   w     czasowo-

przestrzennym   świecie   przedmiotów   materialnych   może   istnieć   wiele

równorzędnych   rodzajów   warunkowania,   a   więc   że   obok   warunkowania

fizyczno-przyczynowego,   istnieje   też   warunkowanie   inne   niż   fizyczne,

nazywane wolną wolą, warunkowanie, które nie tylko jest - przynajmniej w

pewnej mierze - autonomiczne w stosunku do tego pierwszego, lecz także

może   nań   wpływać.   Gdy   ciągle   na   nowo   podejmuję   decyzję   pisania

kolejnego rozdziału tej książki, wtedy jest dla mnie oczywiste że zarówno

następujące   po   sobie   serie   moich   decyzji,   jak   też   moje   myśli   dotyczące

kwestii   filozoficznych   nie   są   wyłącznie   efektami   nie   znanego   mi   bliżej

łańcucha przyczyn,  który jest wytwarzany przez mój mózg, lecz że to ‘ja

sam’ jestem przyczyną moich decyzji i moich myśli  Gdy jednak całkowicie

realistycznie   spojrzymy   na   sukces   eksplanacyjny,   prognostyczny   i

technologiczny przyrodoznawstwa, to powinniśmy uznać, że jesteśmy tylko

mało znaczącą częścią świata fizycznego i że tylko tzw. kwestią czasu jest

to,   iż   w   końcu   pojawi   się   czysto   mechaniczne   i   deterministyczne

7

---

wersja robocza: maj 2007

wyjaśnienie wszystkich naszych działań i myśli. W świetle realizmu nasza

wolność,   nasza   autonomia   muszą   zostać   uznane   za   pozór.   Stąd   też   dla

jednych   filozofów   ideą,   którą   wspierał   fakt   istnienia   nowożytnego

przyrodoznawstwa,   był   redukcjonizm   fizykalistyczny,   podczas   gdy   dla

innych był nią redukcjonizm idealistyczny (spirytualistyczny).

Należy w tym kontekście zwrócić uwagę na istotną wieloznaczność,

którą w tradycji filozofii europejskiej został obarczony  t e r m i n   ‘ i d e a ’.

W   technicznym   znaczeniu   filozoficznym,   biorącym   początek   od   Platona,

‘idea’   oznacza   przedmiot   pojęcia   ogólnego,   czyli   przedmiot   gatunkowy

bądź rodzajowy. W myśl platonizmu, oprócz przedmiotów jednostkowych,

istnieją też przedmioty ogólne, a więc na przykład oprócz jednostkowych

trójkątów,   narysowanych  na  papierze,  piasku   itd.,  istnieje  również  trójkąt

(idea   trójkąta)   jako   przedmiot   ogólny.   Tego   rodzaju   przedmiot   ogólny

można ująć jedynie intelektualnie, lecz nigdy zmysłowo. W związku z tym

Platon i platonicy nazywani  są idealistami, lecz ich  stanowisko określane

bywa   także   mianem   (skrajnego)   realizmu   pojęciowego,   gdyż   uznają,   że

przedmioty  pojęć  ogólnych   istnieją  realnie,   co   z  kolei   znaczy,  że  istnieją

niezależnie   od   umysłu:   idea   trójkąta   (trójkąt   idealny)   istniałaby   nawet

wtedy,   gdyby   nie   istniały   żadne   narysowane   trójkąty   oraz   nawet   wtedy,

gdyby nikt o trójkątach nie myślał.

Takie   stanowisko   nie   jest   jednak   idealizmem   w   sensie   nadanym

temu terminowi przez filozofię nowożytną, gdyż platonicy nie twierdzą, iż

idee, jako przedmioty ogólne, są zależne w swoim istnieniu i uposażeniu od

działania i uposażenia umysłu ludzkiego. Dobrym przykładem tego, jak te

dwa rozumienia terminu ‘idea’ są od siebie niezależne, mogą być poglądy

E.   Husserla,   który   najpierw   był   (skrajnym)   realistą   pojęciowym   w

odniesieniu   do   przedmiotów   pojęć   ogólnych,   a   więc   platonikiem   i

jednocześnie  idealistą  w  sensie idealizmu  nowożytnego   w  odniesieniu  do

ś

wiata przedmiotów przestrzenno-czasowych, potem jednak tak rozszerzył

swój   idealizm,  że    zarówno   przedmioty  pojęć  ogólnych   jak   i   przedmioty

należące   do   świata   przestrzenno-czasowego   uznawał   za   ukonstytuowane

przez świadomość.

Od   czasów  Kartezjusza  i   brytyjskich   empirystów   rozpowszechniło

się rozumienie terminu ‘idea’, w którym termin ten zaczął znaczyć tyle, co

reprezentacja   (przedstawienie).   Przy   takim   użyciu   słowa   ‘idea’  i d e a m i

b y ł y   w s z y s t k i e   z d a r z e n i a   ś w i a d o m e , a więc tak samo pojęcia,

jak i sądy, tak samo spostrzeżenia, jak i przypomnienia. ‘Idee’ w tym sensie

reprezentują przedmioty poza umysłem i to niezależnie od tego, czy są to

przedmioty   jednostkowe,   czy   ewentualnie   -   tak   jak   w   platonizmie   -

przedmioty   ogólne.   W   związku   z   tym   pojawiły   się   dwa   zasadnicze

problemy.   Po   pierwsze,

 s p ó r   m i ę d z y   e m p i r y s t a m i   a

n a t y w i s t a m i :   empiryści  uznawali,   że  wszystkie   idee  albo  pochodzą  z

wrażeń   zmysłowych,   albo   są   kombinacjami   tych   wrażeń,   natomiast

natywiści   twierdzili,   że   przynajmniej   część   idei   nie   pochodzi   z

doświadczenia zmysłowego, lecz że jest wrodzona. Drugi problem dotyczył

8

---