Realizm I idealizm

wersja robocza: maj 2007

co   ogólne,   istnieje   niezależnie   od   ludzkiego   myślenia   i   niezależnie   od

rzeczy jednostkowych. Ogół istnieje na przykład jako idea sama w sobie lub

jako   idea   w   umyśle   Boga.   Umiarkowany   realizm   pojęciowy   (in   rebus)

(Arystoteles i arystotelicy) stwierdza, że uniwersalia istnieją w rzeczach w

ten   sposób,   że   stanowią   klasy   rzeczy   podobnych   do   siebie   pod   pewnym

względem.  Przeciwieństwem realizmu pojęciowego  w obu postaciach  jest

n o m i n a l i z m  (W. Ockham i nominaliści), czyli pogląd, że uniwersalia w

ogóle nie istnieją, a istnieją wyłącznie przedmioty i nazwy jednostkowe.

R e a l i z m   p s y c h o l o g i c z n y  jest stanowiskiem stwierdzającym,

ż

e   stany   i   procesy   psychiczne,   tak   jak   są   one   dane   w   doświadczeniu

wewnętrznym (w introspekcji), są realne, a to znaczy, że stany te posiadają

rzeczywiste   ‘moce’   przyczynowe.   Gdy   na   przykład   postanawiam   napisać

następny   fragment   tego   tekstu   lub   gdy   decyduję   się   pójść   na   spacer,   to

według realisty psychologicznego właśnie te decyzje, tak jak są one dane w

doświadczeniu   wewnętrznym,   są   rzeczywistymi   przyczynami   mojego

pisania lub mojego wyjścia z domu na spacer. Opozycyjnym stanowiskiem

do   realizmu   w   tym   znaczeniu   jest  e p i f e n o m e n a l i z m   (antyrealizm

psychologiczny), wzgl. materializm, zgodnie z którym stany psychiczne nie

posiadają   rzeczywistych   mocy   przyczynowych,   a   w   moc   sprawczą

wyposażony   jest   jedynie   mózg,   a   zatem   według   antyrealisty

psychologicznego gdy podejmuję decyzję, aby pisać dalej lub gdy decyduję

się   wyjść   na   spacer,   to   przyczynami   mojego   zachowania   są   określone

zdarzenia   neuronalne   w   moim   mózgu,   natomiast   moje   decyzje,   jako

zdarzenia mentalne, tylko towarzyszą zdarzeniom mózgowym.

R e a l i z m   a k s j o l o g i c z n y   jest   poglądem,   że   takie   predykaty,

jak   ‘dobry’   lub   ‘zły’,   opisują   własności,   które   rzeczywiście   przysługują

przedmiotom.   W     wypadku   dobra   i   zła   moralnego   tymi   przedmiotami

według   realisty   aksjologicznego   są   określone   czyny   lub   intencje   do

dokonania   tych   czynów.   Przeciwieństwem   realizmu   aksjologicznego   są

stanowiska   nazywane  e m o t y w i z m e m   lub   projektywizmem,   a   ich

antyrealizm  polega   na supozycji,   że  czynom   lub  intencjom  do  dokonania

czynów   nie   przysługują   rzeczywiste   własności   opisywane   za   pomocą

predykatów ‘dobry’ i ‘zły’, lecz przypisywanie tego rodzaju własności jest

wynikiem, po pierwsze, naszych  reakcji emocjonalnych  na pewne rodzaje

czynów   lub   intencji,   np.   reakcji   oburzenia   lub   aprobaty,   oraz,   po   drugie,

wynikiem   ‘wprojektowania’   tych   reakcji   w   czyny   i   w   intencje.   Zgodnie

więc z emotywizmem i projektywizmem, gdy używamy predykatu ‘dobry’

(moralnie), jako mającego opisywać własność czynu pomocy choremu, to

nie wyrażamy żadnej realnej własności tego czynu, lecz tylko naszą reakcję

emocjonalną aprobaty dla tego rodzaju działań.

Stanowiska   realizmu   naukowego,   pojęciowego,   psychologicznego

oraz   aksjologicznego   są   przykładami   zastosowania   terminu   ‘realizm’   w

odniesieniu   do   szczegółowych   problemów   filozoficznych.   Realizm   w

określonej   dziedzinie   przedmiotowej   oznacza   uznanie,   iż   przedmioty   i

własności należące do tej dziedziny istnieją autonomicznie w stosunku do

17

---

wersja robocza: maj 2007

natury   i   działania   umysłu   ludzkiego,   że   przedmioty   te   nie   są   przez   nasz

umysł konstytuowane, lecz że są one odkrywane. 

RELACJE   DO   INNYCH   STANOWISK

.   Sporu   pomiędzy     realizmem

epistemologicznym   i   idealizmem   epistemologicznym,   tak   jak   się   on

ukształtował   w  filozofii   nowożytnej,   nie  należy  utożsamiać   z  problemem

powszechnego   sceptycyzmu.   Problem   sceptycyzmu   i   agnostycyzmu

zostanie   bliżej   omówiony   w   dalszym   rozdziale,   teraz   jednak   można

wskazać,   że   sc e p t y c y z m   p o w s z e c h n y   j e s t

  stanowiskiem

stwierdzającym   nierozstrzygalność   wszystkich   problemów,   a   mówiąc

inaczej,   sceptyk   jest   kimś,   kto   reprezentuje   tezę,   że   my,   ludzie   nie

dysponujemy   wiedzą   na   jakikolwiek   temat.   Przy   takim   rozumieniu

sceptycyzmu   idealizm   nie   jest,   jak   się   czasami   błędnie   to   interpretuje,

sceptycyzmem,   bo   jeżeli   wszystkie   problemy   są   nierozstrzygalne,   to

również   za   nierozstrzygalną   należy   uznać   kwestię   charakteru   relacji

pomiędzy świadomością a światem, to znaczy za nierozstrzygalną bądź na

korzyść realizmu bądź idealizmu. Z tego, że w coś można wątpić, to znaczy

wątpić   w   możliwość   rozstrzygnięcia,   czy   to   coś   istnieje   lub   też

rozstrzygnięcia, jakie to coś ma własności, nie wynika, że to coś jest zależne

lub niezależne od umysłu ludzkiego.

 Mówi się jednak, co było już wyżej sygnalizowane, że w ą t p i e n i e

m e t o d y c z n e , przeprowadzone przez Kartezjusza i uznanie przez niego

sfery danych świadomości za sferę wyodrębnioną z możliwości wątpienia

doprowadziły  do   powstania  nowożytnych   systemów   idealistycznych.   Gdy

jednak pominiemy wiele szczegółów interpretacyjnych, to trzeba stwierdzić,

ż

e   z   tego,   iż   pewna   sfera,   w   tym   wypadku   sfera   danych   świadomości,

zostanie   uznana   za   sferę   niepowątpiewalną,   nie   wynika,   że   od   tej   sfery

zależy   obraz   świata,   jakim   dysponują   istoty   ludzkie.   Nawet   jeśli

rozumowania   Kartezjusza   stanowiły   inspirację   dla   systemów

idealistycznych,   to   ani   z   Kartezjańskiego   sceptycyzmu   metodycznego   -

który   nie   był   stanowiskiem   filozoficznym,   lecz   metodą   poszukiwania

pewności   -   nie   wynika   idealizm,   ani   z   tego,   że   coś   jawi   się   jako

niepowątpiewalne, nie wynika, że od tego czegoś zależne jest istnienie lub

uposażenie jakiejś dziedziny przedmiotowej.

Sceptycyzm   jest   współcześnie   najczęściej   analizowany   w   świetle

tzw. h i p o t e z   s c e p t y c z n y c h . W filozofii Kartezjusza znajdujemy taką

hipotezę, gdy bierze on pod uwagę możliwość, że mogłoby być tak, iż całe

nasze   doświadczenie   świata   jest   wyłącznie   złudzeniem,   wywoływanym

przez złego i potężnego demona. Uwspółcześnioną wersją Kartezjańskiego

demona,   jest   hipoteza,   że   być   może   jesteśmy   mózgami   w   jakimś

laboratorium,   w   którym   (złośliwi)   naukowcy   symulują   nam   takie

doświadczenia świata, jakie faktycznie mamy. Kartezjusz również brał pod

uwagę hipotezę, że być może całe nasze doświadczenie jest ‘wielkim snem’

i że sceptyk  jest kimś, kto żąda od nas wykluczenia takiej hipotezy,  jeśli

chcemy twierdzić, że wiemy coś na temat świata. Gdy sceptyka będziemy

widzieli jako kogoś, kto wysuwa tego rodzaju hipotezy, to trzeba zauważyć,

18

---