Rbaycanın əhalisi Plan Əhalinin sayı

Azərbaycan əhalisinin cins və yas qrupları üzrə bölgüsü

Dünya üzrə əhali statistikasına dair məlumatlar göstərir ki, oglan usaqlarının

dogum göstəriciləri, bir qayda olaraq qızların dogum səviyyəsini bir qədər üstələyir

və ildə 100 qız müqabilində 104-107 nəfər təskil edir. Sonradan bu nisbət əsaslı

dəyisikliyə məruz qalır. Bu da müxtəlif ölkələrdə bir çox ictimai-iqtisadi amillərin

təsiri altında bas verir. Məsələn, iqtisadi cəhətdən inkisaf etmis ölkələrdə daha

gərgin, agır is səraiti və s. səbəblər nəticəsində kisilər arasında orta ömürlülük

asagıdır. ənkisaf etməkdə olan ölkələrdə, xüsusi ilə islam dininin hakim oldugu

ölkələrdə qadınların təsərrüfatda və evdə gərgin isləmələri, erkən yaslarında nikah

baglamaları və çox usaga malik olmaları nəticəsində qadınlar arasında orta

ömürlülük asagı, ölüm halları isə yüksəkdir. Yuxarıda arasdırdıgımız ümumi

qanunauygunluqlardan basqa hər bir rayonda mövcud olan əhalinin mexaniki

hərəkəti də əhalinin cins tərkibinin dəyisilməsinə təsir göstərir.

Müxtəlif yas qrupları üzrə əhalinin cins tərkibinin təhlili maraqlı nəticələr

əldə etməyə imkan verir. Bu ona görə vacibdir ki, yas qrupları üzrə qadın və

kisilərin nisbəti müxtəlifdir. Məsələn, 1897-ci ilə görə, 70 yasdan yuxarı olanlar

içərisində qadınlar üstünlük təskil edirdilərsə, 1926-cı ilə görə, 60 yasdan, 1939-cu

ilə görə isə 50 yasdan yuxarı olanlar içərisində qadınlıar üstünlük təskil edirdilər.

Bu da 30-40-cı illərdən sonra Azərbaycanda qadınlar arasında ölüm hallarının

azalması ilə əlaqədardır. Respublikada qadın və kisilərin nisbəti səhər və kəndlər

üzrə də müxtəlifdir.

Bu prosesə əhalinin mexaniki hərəkəti güclü təsir göstərir. Kənddən səhərə,

eləcə də basqa yerlərə köçən əhalinin 80 %-ni kisilər, ancaq 20 %-ni qadınlar təskil

edir. əgər bu proses bir qədər də davam edərsə, arzuolunmaz demoqrafik, sosial və

iqtisadi nəticələrə gətirib çıxara bilər. Ona görə də respublikanın kəndlərində qadın

və kisilərin nisbətinin saxlanılması vacib məsələlərdən biridir. Azərbaycanın ayrıayrı iqtisadi rayonları üzrə məhsuldar qüvvələrin qeyri-bərabər inkisafı da səhər və kəndlər üzrə qadın və kisilərin nisbətinin pozulmasına təsir göstərən amillərdəndir.

İctimai həyatın elə bir sahəsi yoxdur ki, orada əhalinin yas tərkibi nəzərə

alınmasın. Yas dogum və ölümün intensivliyinə təsir göstərməklə, özü bu

proseslərin nəticəsi kimi formalasır. Hər hansı bir ərazidə əhalinin bugünkü

vəziyyətini, onun perspektiv dəyisilməsini qabaqcadan müəyyənləsdirərkən yas

tərkibinin öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. əhalinin yas tərkibi əsasən üç

yas qrupunun nisbəti ilə müəyyən olunur; əmək qabiliyyətli yasına qədər (0-15

yas), əmək qabiliyyətli (15-62 kisilər, 15-57 qadınlar), təqaüdçülər (62 yasdan

yuxarı kisilər, 57 yasdan yuxarı qadınlar).

1999-2007-ci illərin məlumatlarının təhlili göstərir ki, yas qruplarının nisbəti

dəyisikliyə məruz qalmısdır. Məsələn, 0-14 yasda olanların ümumi əhalidə xüsusi

çəkisi illər üzrə 31,8%-lə 23,8%, 15-49 yasda olanlar 54,0 %-lə 59,3 %, 50 yasdan

yuxarı olanlar isə 14,2 %-lə 16,9 % arasında dəyisilmisdir. Respublika əhalisinin

müasir yas strukturu əhalinin təkrar istehsalında proqressiv tipə aid olmaqla çox

mürəkkəb tarixi səraitdə formalasmısdır.

əhalinin təkrar istehsalı (təbii hərəkəti) insan nəsillərinin fasiləsiz bərpa

olunmasını və əvəzlənməsini təmin edən dogum, ölüm və təbii artım proseslərinin

məcmusudur.

Təbii artım göstəricilərini əhalinin hər 1000 nəfərinə düsən miqdarla (promil

0/00), bəzən isə faizlə ifadə etmək qəbul olunmusdur. əhalinin təkrar istehsalına bir

çox amillər təsir göstərir. əhalinin təbii hərəkətində sosial-iqtisadi amillər, rifah

halının səviyyəsi, səhiyyənin inkisafı, qadının ictimai vəziyyəti, əhalinin təhsil və

mədəni səviyyəsi, dinlər və s. müəyyənləsdirici rol oynayır.

Dogumla ölüm göstəriciləri arasındakı fərqə təbii artım deyilir. Dogumun

ümumi əmsalı bir il ərzində əhalinin hər min nəfərinə düsən yeni dogulanların

sayını göstərir və promillə əks etdirilir. Bir il ərzində əhalinin hər min nəfərinə

düsən ölənlərin sayı eynilə ölüm əmsalında əks etdirilir. Dogum əmsalı ilə ölüm

əmsalı arasındakı fərqdən təbii artımın əmsalı alınır və həm promil, həm də faizlə

əks etdirilir. Məsələn, əgər hər hansı bir ölkədə dogum əmsalı 25%, ölüm əmsalı

isə 10%-sə, bu o deməkdir ki, bir il ərzində bu ölkənin hər min nəfər əhalisi 15%

artmısdır. Ölüm əmsalı dogum əmsalından yüksək olduqda, fərq mənfi olur və təbii

azalma sayılır (depopulyasiya). əhalinin təkrar istehsalının asagıdakı üç əsas tipi

mövcuddur.

I tip-sadə (yaxud, ona yaxın) təkrar istehsal-nəsillərin əvəzlənməsi gedisində

əhalinin sayı artmırsa; yaxud məhdud təkrar istehsal ölənlər dogulanlardan çox

olduqda;