Rbaycanın əhalisi Plan Əhalinin sayı

Muhazirə 3.

Azərbaycanın əhalisi
Plan

1. 
   Əhalinin sayı
   
2. 
   Əhalini təkrar artımı
   
3. 
   Əhalinin cins və yaş tərkibi
   

Əhalinin təbii hərəkəti, formalasması, müxtəlif demoqrafik proseslər ictimai,

iqtisadi, bioloji amillərin təsiri ilə əhalidə gedən kəmiyyət və keyfiyyət

dəyisikliklərinin nəticəsidir. Bu dəyisikliklər zaman və məkan daxilində dinamik

olub tarixi-cografi səraitdən çox asılıdır.

Hər hansı bir ərazi daxilində əhali qrupunun səciyyələndirilməsi əhalinin

ümumi sayı və onun dinamikası, yəni zaman çərçivəsində dəyisməsi ilə müəyyən

edilir. əhalinin say dəyisməsi nəinki təbii hərəkət, yaxud əhalinin təkrar istehsalı

(yəni dogumun və ölümün nisbətindən) nəticəsində bas verir, həm də əhalinin ərazi

üzrə bölgüsündən, onun miqrasiyasından da asılıdır. əhalinin sayını və tərkibini

dəyisdirən bütün bu proseslər bütövlükdə demoqrafik proseslər adlandırılır.

Yer üzərində ilk insanların nə zaman və harada əmələ gəlməsi məsələsi bu

günədək qızgın elmi diskussiyaların mövzusudur. əndi alimlərin əksəriyyəti hesab

edir ki, Homo sapiens (“kamil insan”) təqribən 50 min il bundan əvvəl Sərqi

Afrikada mərcan rifləri bölgəsində qədim hominidlərdən əmələ gəlmisdir.

Buna görə də sosial-iqtisadi proseslərin planlı idarə olunmasında əhalinin

formalasması və səmərəli yerləsdirilməsi qanunları konkret ərazilər üzrə daha

dəqiq öyrənilməlidir. Azərbaycanda əhalinin formalasmasının özünəməxsus

xarekter xüsusiyyətləri olmusdur. Burada əhalinin demoqrafik göstəriciləri

haqqında olan məlumatlara yalnız XIX əsrin əvvəllərindən baslayaraq rast gəlmək

olar.

Respublikamızın ərazisində xalqların mövcud oldugu dövrdən, yəni XVIII

əsrin əvvəllərindən hal-hazırdakı müstəqillik illərinə qədər müsahidə olunan

demoqrafik göstəriciləri-əhalinin sayı, artım və basqa dəyismələrini müvafiq olaraq

bir neçə dövrə ayırmaq olar:

I dövr: Xanlıqlar dövrü. Bü dövrdə Azərbaycanda 532,4 min, ərəvan

xanlıgında 115 min nəfər əhali yasamısdır. Məhz bu dövrdə ərəvan xanlıgında

yasayan əhalinin təqribən 4/5 hissəsini (84500 nəfər) azərbaycanlılar, 1/5 hissəsini

isə (22-25 min) ermənilər təskil etmisdir.

Azərbaycan Rusiya tərəfindən isgal edildikdən sonra artıq xanlıq sistemi ləgv

olunmus, ümumi idarəetmə sistemi tətbiq olunmaga baslanmısdır. Zaqatala dairəsi,

Bakı və Yelizavetpol (Gəncə) quberniyaları yaradılmıs, onlarla qəzalar ayrılmısdır.

Naxçıvan isə ərəvan quberniyasına aid edilmisdir.

Bu dövrdə əhalinin sayında artım müsahidə edilmisdir ki, buna da əsas səbəb

kimi azərbaycanlıların ərandan, Gürcüstandan və Ermənistandan Azərbaycana

köçməsini göstərmək olar. Bu dövrdə Azərbaycan əhalisi 9 min nəfərdən çox

artmısdır. 1832-1866-cı illərdə Azərbaycan əhalisinin sayı 450,0 min nəfər

artmısdır. 1832-ci ildə Azərbaycan əhalisi 634 min, 1866-cı ildə əhali 1084 min

nəfər idi. 1800-1860-cı illər üçün hesablanmıs artım əmsalı göstərir ki,

Azərbaycanda hər 1000 nəfərə artım 7-9 nəfər təskil etmisdir.

Neft sənayesinin tədricən inkisaf etməsi və Abseronun əsas neft sənayesi

rayonuna çevrilməsi nəticəsində 1863-1875-ci illər arasında səhər əhalisi iki

dəfədən çox artmıs və təxminən 12,2% olmusdur. Bu artımın əsas səbəbi Abserona

ölkəmizin bölgələrindən və digər qonsu ölkələrdən əmək qabiliyyətli əhalinin

gəlməsi olmusdur. Qeyd etmək lazımdır ki, əhalinin dinamikası haqqında müfəssəl

məlumatları məhz siyahıyaalma materialları əsasında toplamaq olar. Bütövlükdə

həm Rusiyada, həm də Azərbaycanda ilk siyahıyaalma 1897-ci ildə aparılmıs və bu

siyahıyaalmanın nəticəsinə görə respublikamızda 1,8 mln nəfər qeydə alınmısdır.

1886-1897-ci illərin məlumatlarının təhlili göstərir ki, bu dövrdə təbii artım

asagı, yəni hər 1000 nəfərə 9-10 nəfər olmusdur. Mexaniki artım bu dövrdə

əhalinin 17%-ə qədər artmasına səbəb olmusdur.

Təhlil olunan dövrdə Azərbaycan əhalisinin mexaniki hərəkəti mürəkkəb

olmusdur. Dəmir yollarının tikintisi, sabit təsərrüfat həyatına keçməsi, kapitalist

təsərrüfatının inkisafı və s. amillər Azərbaycanda əhalinin, xüsusilə səhər

əhalisinin inkisafına sərait yaradırdı.

Abseron rayonunda neft emalı, neft-kimya, müxtəlif avadanlıqların istehsalı,

elektroenergetika sənayesinin inkisafı, hərəkət səbəkəsinin xeyli genislənməsi

nəticəsində rayonun orta artım tempi Azərbaycanla müqayisədə yüksəlmisdir. Bu

dövrdə (1913-cü ilə qədər) Azərbaycanda əhalinin orta artım tempi 1,34% oldugu

halda, Bakı səhərində 3,37% olmusdur.

1913-20-ci illərdə I Dünya müharibəsi, inqilabi hərəkat, ölkə daxilindəki

münaqisələr və s. nəticəsində əhalinin artımında azalma müsahidə edilmisdir. Bu

əsasən təbii artımın azalması hesabına bas vermisdir. Bütövlükdə, Azərbaycanda

bu mərhələdə təbii artım 2,5 dəfə azalmıs, ölüm 1,5 dəfə artmıs, ümumilikdə isə

əhali 387 min nəfər azalmısdır.