Qarshi davlat universiteti lingvistika kafedrasi tilshunoslik fanidan

Xususiy tilshunoslik – bu ma‘lum bir tilning belgi-xususiyatlarini o`rganuvchi
soha. Masalan, o`zbek tilshunosligi, rus tilshunosligi kabi.
Tilshunoslikning amaliy va nazariy turlari mavjud boʻlib, nazariy tilshunoslik
tilning strukturasi (
grammatikasi
) va uning maʼnosi (
semantikasini
) oʻrganadi.
Grammatika —
morfologiya
(soʻzlarning tuzilishi va oʻzgarishi), sintaksis (soʻzlarning
iboralarga va gaplarga biriktrilish qoidalari) va fonologiya (tilni abstrakt tovushlar
yordamida oʻrganish) fanlarini qamrab oladi. Amaliy tilshunoslik, asosan,
tilshunoslikda oʻrganilgan nazariy bilimlarni amaliyotda qoʻllash bilan shugʻullanadi.
Amaliy tilshunoslik tarkibiga xorijiy tillarni oʻrganish va oʻrgatish, tarjima, nutq
terapiyasi va nutq patalogiyasi kabi fanlar kiradi.

Tilshunoslikka kirish fanining boshqa fanlar bilan aloqasi. 
Tilshunoslik fani til bo‗yicha tadqiqot ishlari olib borganda, boshqa fan
materiallarini ham hisobga oladi. Jumladan:
1. Tilshunoslik birinchi navbatda falsafa bilan chambarchas bog‘liqdir, chunki falsafa
tilshunoslikning metodologiyasini belgilab beradi. Masalan, dialektika,
sinergetika
, til
va tafakkur haqidagi ta`limot tilshunoslikning metodologik asoslarini tashkil etadi.
2. Tilshunoslik psixologiya bilan ham chambarchas boғliqdir. Tilshunoslik bilan
psixologiya o‗rtasida mavjud bo‗lgan muammolar psixolingvistikada o‗rganiladi.
3. Tilshunoslik tarix bilan ham o‗zaro bog‘liq, chunki tilning lug‘at tarkibi, uning ish
ko‗rish doirasi va xarakteri jamiyat tarixi bilan uzviy aloqadadir.

---

---

10
4. Tilshunoslik etnografiya bilan ham bog‘liq. Etnografiya xalqlarning kelib chiqishi,

tarkibi, urf-odatlari, moddiy, ma`naviy va ijtimoiy madaniyatini o‗rganadi.
Tilshunoslik fani u yoki bu tilni o‗rganishda xalq etnografiyasi materiallaridan
foydalanib ish ko‗radi.
5. Tilshunoslik tafakkur qonunlari va fikrlash shakllari haqidagi fan bo‗lgan mantiq
bilan ham boғliq.
6. Ma`lumki, ijtimoiy tuzumga aloqador, hayot bilan va kishilarning jamiyatdagi
munosabatlari bilan bog‘langan; ijtimoiy jamiyatning sinflarga bo‗linishi, ijtimoiy
ishlab chiqarish munosabatlarini o‗zgartirish bilan boғliq qonunlarni sotsiologiya fani
o‗rganadi. Bu fan tilshunoslik bilan uzviy bog‘liq holda taraqqiy etadi.
7. Qadimiy moddiy madaniyat yodgorliklari asosida kishilik jamiyatining o‗tmishini
o‗rganuvchi fan – arxeologiya ham tilshunoslik bilan bog‘liqdir.
8. Tilshunoslik adabiyotshunoslik bilan uzviy bog‘langandir. Ularning aloqasi,
stilistika, adabiy til tarixi, badiiy adabiyot muammolarini o‗rganishda yaqqol ko‗zga
tashlanadi.
9. Garchi tilshunoslik fani ijtimoiy fan bo‗lsa-da, fizika, kibernetika, matematika,
fiziologiya kabi tabiiy fanlar bilan ham bog‘liq holda rivojlanadi.
Nutq tovushlari xususiyatlarini tasnif qilish tamoyillarini o‗rganishda fizika fanining
akustika bo‗limi tilshunoslikka, uning fonetika sohasiga katta yordam bermoqda.
Chet tillarni o‗qitish, mashina
yordamida tarjima qilish
, turli tipdagi luғatlarni
tuzishda tilshunoslik matematik metodlarga va kibernetika fani yutuqlariga tayanadi.
Tovushlar artikulyatsiyasi va eshitish qobiliyatini o‗rganganda, nutqiy
qobiliyatning buzilish sabablarini tekshirganda tilshunoslik fiziologiya, tibbiyot singari
fanlarning yutuqlariga tayanib ish ko‗radi.
Tilshunoslikning turli fanlar bilan aloqasi natijasida har xil nazariyalar paydo
bo‗ldi.
Tilshunoslik til haqidagi mustaqil ijtimoiy-tarixiy fan bo‗lib, uning ob`ekti
bo‗lgan til tilshunoslikdan tashqari bir necha fanlar tomonidan o‗rganishni talab
qiladigan murakkab soha bo‗lib hisoblanadi. Shunday qilib, tilshunoslik tilning paydo
bo‗lishi va rivojlanishi, til va tafakkur, til va jamiyat o‗rtasidagi munosabatlar, tilning
jamiyatdagi o‗rni, ichki tuzilishi – tilning tasnifi, uni tahlil qilish usullari va shu kabi
masalalarni o‗rganadigan fandir.
Til tilshunoslik bilan bir qatorda falsafa, psixologiya,sotsiologiya, logika kabi
fanlar tomonidan ham o‘rganiladi.