S.Ə. Nuriyeva 1, Z.İ. Əkpərov



Yüklə 121,29 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix29.04.2018
ölçüsü121,29 Kb.
#40381


АМЕА-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), cild 69, №2, səh. 95-101 (2014) 

95 


Yumşaq Buğdanın (T. aestivum L.) Genetik Müxtəlifliyinin ISSR Markerlərlə 

Qiymətləndirilməsi 

 

S.Ə. Nuriyeva

1*

, Z.İ. Əkpərov

1

, M.Ə. Abbasov

1,2

, X.N. Rüstəmov

1

, H.B. Sadıqov

1

, C.M. Ocaqi

1

,  

F.A. Şeyxzamanova

1

, S.P. Rzayeva

1

, R.C. Sharma

3

 

 

1

AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu, Azadlıq pros.,155, Bakı AZ1148, Azərbaycan; 

2

Bakı Dövlət Universiteti, Z.Xəlilov küc.,  23, Bakı AZ1048, Azərbaycan; 

3

 Quraq Ərazilərdə Aqrar Tədqiqatlar üzrə Beynəlxalq Mərkəz (İCARDA), Daşkənd, Özbəkistan; 

*E-mail: sevindj_72@hotmail.com 

 

Tədqiqat işində yumşaq buğdanın 6 növmüxtəlifliyinə aid 50 nümunəsinin genetik müxtəlifliyinin 

ISSR markerlərlə qiymətləndirilməsinin nəticələri təhlil edlmişdir.  İstifadə olunmuş 12 ISSR 

praymerindən 7-si yüksək polimorfizmə malik olduğundan, tədqiqat materialının genetik müxtəlifliyi 

həmin praymerlərin nəticələri əsasında analiz olunmuşdur. 7 ISSR praymeri vasitəsilə 50 genotipdə 65 

polimorf bənd aşkar olunmuş və Ney oxşarlıq indeksi əsasında qurulmuş dendroqramda nümunələr 5 

klasterdə qruplaşmışdır. Klaster analizinin nəticələri göstərmişdir ki, eyni növmüxtəlifliyinə aid olan 

genotiplər  əsasən eyni qruplarda birləşmişlər. Bu isə buğda bikisində növmüxtəliflik  əlamətlərinin 

seleksiya işlərində mühümlüyünü bir daha təsdiq etmişdir. ISSR markerlərinin nəticələrinə görə 

genetik cəhətdən uzaq kimi qiymətləndirilən genotiplərdən seleksiya işlərində başlanğıc material kimi 

istifadə oluna bilər. UBC811, UBC841 və UBC827 praymerləri ilə amplifikasiya olunmuş ümumi və 

polimorf bəndlərin sayının, polimorfizm dərəcəsinin, PIC, EMR, MI və RP kimi müxtəliflik indeksi 

qiymətlərinin yüksək olmasını  nəzərə alaraq, onların yumşaq buğda genotiplərinin genetik 

strukturunun tədqiqində effektiv praymer kimi istifadə olunması tövsiyə olunur. 

 

Açar sözlər: T. aestivum L., genetik müxtəliflik, botaniki növmüxtəlifliyi, İSSR marker 

 

 

GİRİŞ 

 

Azərbaycan buğda bitkisinin əsas mənşə 

mərkəzlərindən biri olmaqla yüksək genetik 

müxtəlifliyə malikdir. Azərbaycanda yayılmış 

buğda növlərinin, növmüxtəlifliklərinin və 

populyasiyaların toplanılması  işi ölkədə  uğurla 

həyata keçirilmiş və bu gün Milli Genbankda 2000-

dən artıq nümunəni  əhatə edən buğda kolleksiyası 

yaradılmışdır (Əliyev,  Əkpərov, 2002, 2008, 

Məmmədov, 2006).  

Məlumdur ki, Keçmiş Sovet İttifaqına daxil 

olan ölkələrdə dünyanın digər ölkəri ilə müqayisədə 

bitkilərin təsnifatı çox dərindən öyrənilmiş  və 

biomorfoloji  əlamətlər  əsasında növ daxilində 

populyasiyaların qiymətləndirilməsi həyata 

keçirilmişdir. Zəngin genetik ehtiyatların 

toplanması, qorunması, qiymətləndirilməsi və 

pasportlaşdırılması olduqca əhəmiyyətlidir. Dənli 

taxıl bitkilərində, xüsusən buğda və arpa 

bitkilərində növmüxtəliflik  əlamətlərinin müəyyən 

olunması  və onlar əsasında kolleksiyaların 

qiymətləndirilməsi işi həmişə aktual olmuşdur 

(Əkpərov, 2007, Abbasov, 2012).  

Heksaploid yumşaq buğda növü (Tríticum 



aestívum  L.)  Birləpəlilər  (Monocarpidea) sinfinin 

Qırtıckimilər (Pоaсеaе  Barnh.) fəsiləsinin Buğda 

(Tríticum)  cinsinə aiddir.  Mədəni bitki növləri, o 

cümlədən yumşaq buğdalar növ (specie)  daxilində 

daha kiçik təsnifat vahidlərinə bölünürlər–növaltı 

(subspecies), növmüxtəliflikləri qrupu 

(convarietas), 

növmüxtəliflikləri yarımqrupu 

(subconvarietas), növmüxtəliflikləri (varietas)  və 

forma. Növmüxtəliflikləri müxtəlif fenetik 

keyfiyyət–marker əlamətlərinə əsasən təyin olunur. 

Yumşaq buğda növmüxtəlifliklərinin 

əsas 

əlamətləri aşağıdakılardır: 1) çiçək pulcuqlarının 



qılçıqlı  və ya qılçıqsız olması; 2) sünbülcük 

pulcuqlarının tükcüklü və ya çılpaq olması; 3) 

sünbülcük pulcuqlarının rəngi (ağ, qırmızı, qara ağ 

fonda, qara qırmızı fonda, boz-tüstülü ağ fonda, 

boz-tüstülü qırmızı fonda); 4) qılçıqların rəngi–

sünbülcük pulcuqları ilə eyni rəngdə və ya qara; 5) 

dənin rəngi–müxtəlif çalarlarda ağ  və ya qırmızı 

(Мустафаев, 1973, Дорофеев, 1979, 1987, 

Гончаров, 2009,  Rüstəmov, 2013).  

Yumşaq buğdanın növdaxili təsnifatı – növ-

müxtəliflikləri,  əsasən,  F.Alefeld (1866), F.Köer-

nicke (1885), N.İ.Vavilov və K.A.Flaksberqer 

(1935), R.Mansfeld (1951), İ.D.Mustafayev (1973), 

V.F.Dorofeev, A.A.Filatenko və b. (1979-1980), 

N.P.Qonçarov (2009) tərəfindən öyrənilmişdir: var. 

lutescens (Alef. 1866) Mansf. 1951, var. graecum 

(Koern. 1893) Mansf.  1951,  var. erythroleucon 

Koern. 1873, var. erythrospermum Koern. 1873, 

var. ferrugineum (Alef. 1866) Mansf. 1951 və s. 



Yumşaq Buğdanın (T.aestivum L.) 

96 


(Мустафаев, 1973, Rüstəmov, 2013). 

Son vaxtlar aparılmış molekulyar tədqiqat 

işlərinin nəticələri göstərmişdir ki, eyni 

növmüxtəlifliyə malik olan nümunələr arasında 

polimorfizm yüksək olmur və növmüxtəliflik 

əlamətləri nümunələrin genetik müxtəlifliyinin 

qiymətləndirilməsində önəmli rola malikdir 

(Abbasov, 2012). Odur ki, biz kolleksiyada 

saxlanılan bütün nümunələri növmüxtəliflik 

əlamətlərinə görə qiymətləndirməklə yanaşı, 

onların genetik müxtəlifliyinin tədqiqində 

molekulyar markerlərdən də istifadəni  əsas 

istiqamət kimi seçmişik. Məlumdur ki, PZR 

(polimeraz zəncirvari reaksiyası)  əsaslı genetik 

markerlərin tətbiqinin sadəliyi və az miqdarda 

DNT-dən istifadəyə 

əsaslanması praktikada 

onlardan intensiv şəkildə faydalanmağa imkan 

verir. ISSR-lərin (mikrosatellitlər arası ardıcıllıq 

təkrarları) genom boyu təsadüfi paylanması  və 

çoxmövqeli xüsusiyyəti, həmçinin sadalanan 

göstəricilərlə 

səciyyələnən RAPD (təsadüfi 

amplifikasiya olunan polimorf DNT) 

markerlərindən fərqli olaraq, daha yüksək 

təkrarlanma qabiliyyəti, AFLP (amplifikasiya 

olunmuş fraqmentlərin uzunluğu polimorfizmi) 

markerləri ilə müqayisədə isə iqtisadi cəhətdən 

daha az vəsait tələb etməsi onların müxtəlif 

bitkilərin genetik müxtəlifliyinin tədqiqində geniş 

səviyyədə tətbiqinə səbəb olmuşdur. ISSR-lər 4-12 

nukleotid ardıcıllıqlarından ibarət mikrosatellit 

təkarları olub, sonluqlarına istənilən 2 və ya 4 

nukleotidin birləşdiyi markerlərdirlər. ISSR 

markerləri iki mikrosatellit arasında kifayət qədər 

yaxın olan DNT fraqmentinin amplifikasiyasını 

həyata keçirir. ISSR markerlərində nukleotidlərin 

sayının çox olması PZR zamanı praymerin birləşmə 

temperaturunun yuxarı olmasını  tələb edir və öz 

növbəsində cari markerlərin yüksək təkrarlanma 

qabiliyyətinə  zəmanət verir. Lakin qeyd etmək 

lazımdır ki, bu praymerlər də RAPD və AFLP 

markerləri kimi dominant markerlər sırasına 

daxildir (Schaal, 1991, Paul, 1998, Han, 2007).  

Cari tədqiqat işində  məqsəd Milli Genbankda 

saxlanılan 50 yumşaq buğda nümunəsinin genetik 

müxtəlifliyinin ISSR markerləri 

əsasında 

qiymətləndirməkdən ibarət olmuşdur. 

 

MATERİAL VƏ METODLAR 

 

Tədqiqat materialı kimi yumşaq buğdanın 

Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən toplanılmış 6 

növmüxtəlifliyinə aid 50 nümunəsindən istifadə 

edilmişdir (Cədvəl 1). 

 

Nüvə genomunun ekstraksiyası və PZR-nın 

aparılması 

DNT buğda bitkisinin cavan yarpaqlarından 

Doyle and Doyle metodu əsasında ekstraksiya 

edilmiş  və 100 μldistillə suyunda həll edildikdən 

sonra -20°C-də saxlanılmışdır (Doyle, 1990). Bütün 

nümunələrdə DNT-nin təmizlik dərəcəsi Nanodrop 

cihazi vasitəsilə yoxlanılmış  və onlar müvafiq 

qatılıqda durulaşdırılmışdır. Tədqiqatda 12 ISSR 

praymerindən istifadə edilmişdir. Hər nümunə üçün 

 

Cədvəl 1.  Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən toplanılmış yumşaq buğda nümunələri 

№ 

Növmüxtəlifliyi və 

nümunənin adı 

Toplandığı yer və il 

№ 

Növmüxtəlifliyi və 

nümunənin adı 

Toplandığı yer və il 



var. graecum 1 

Şamaxı, 2006 

26 


var. erythrospermum 4 

Şamaxı, 2008 



var. graecum 2 

Şamaxı, 2006 

27 

var. erythrospermum 5 

Şamaxı, 2008 



var. graecum 3 

Qarayazı, 2006 

28 

var. erythrospermum 6 

Şamaxı, 2008 



 var. graecum 4 

Tər-tər, 2006 

29 

var. erythrospermum 7 

Şamaxı, 2008 



var. graecum 5 

Şəki, 2006 

30 

var. erythrospermum 8 

Zaqatala, 2008 



var. graecum 6 

Oğuz, 2006 

31 

var. erythrospermum 9 

Balakən, 2008 



var. graecum 7 

Qəbələ, 2008 

32 

var. lutescens 1 

Şamaxı, 2008 



var. graecum 8 

Qəbələ, 2008 

33 

var. lutescens 2 

Şəki, 2008 



 var. milturum 1 

Şamaxı, 2006 

34 

var. lutescens 3 

Şamaxı, 2008 

10 

var. milturum 2 

Yevlax, 2006 

35 

var. lutescens 4 

Şamaxı, 2008 

11 

var. milturum 3 

Tər-tər, 2006 

36 

var. lutescens 5 

Şamaxı, 2008 

12 

var. milturum 4 

Tər-tər, 2006 

37 

var. lutescens 6 

Şamaxı, 2008 

13 

var.miturum 5 

Şəki, 2006 

38 

var. lutescens 7 

Zaqatala, 2008 

14 

var. milturum 6 

Şəki, 2006 

39 

var. lutescens 8 

Qəbələ, 2008 

15 

var.milturum 7 

Oğuz, 2006 

40 

var. erythroleucon 1 

Tər-tər, 2006 

16 

var. ferrugineum 1 

Şəki, 2008 

41 

var. erythroleucon 2 

Tər-tər, 2006 

17 

var. ferrugineum 2 

Şamaxı, 2008 

42 

var. erythroleucon 3 

Bərdə, 2006 

18 

var. ferrugineum 3 

Şamaxı, 2008 

43 

var. erythroleucon 4 

Şəki, 2006 

19 

var. ferrugineum 4 

Şamaxı, 2008 

44 

var. erythroleucon 5 

Şəki, 2006 

20 

var. ferrugineum 5 

Şamaxı, 2008 

45 

var. erythroleucon 6 

Şəki, 2006 

21 

var. ferrugineum 6 

Balakən, 2008 

46 

var. erythroleucon 7 

Oğuz, 2006 

22 

var. ferrugineum 7 

Qəbələ, 2008 

47 

var. erythroleucon 8 

Abşeron, 2006 

23 

var. erythrospermum 1 

Şamaxı, 2008 

48 

var. erythroleucon 9 

Qəbələ, 2006 

24 

var. erythrospermum 2 

Şamaxı, 2008 

49 

Standart- Aran (1) 

 

25 



var. erythrospermum 3 

Şamaxı, 2008 

50 

Sstandart Aran (2) 

 



Nuriyeva və b. 

97 


ümumi reaksiyanın həcmi 25 μl təşkil etmişdir. Hər 

20 


μl reaksiya qarışığı 50 nq DNT, bufer [10 mM 

Tris–HCl pH 8.0 ,50 mM KCl, 1.5 mM MgCl

2

], 5 


mM MgCl

2

, 10 mM hər bir dNTP-dən, 10mM 



praymer və 0.1 

μl Taq polimeraza fermentindən 

ibarət olmuşdur. Polimeraza zəncirvari reaksiyası 

amplifikator aparatında 5 dəqiqə müddətində 94

°C 

temperaturda DNT-nin denaturasiyası ilə 



başlanılmış  və 3 mərhələdən  – 1 dəqiqə 94

°C, 2 


dəqiqə 50

°C və 5 dəqiqə 72°C ibarət olmaqla 35 

dövr ardıcıllıqla icra edilmişdir. Amplifikasiya 

məhsulları 2%-li aqaroza gelində elektroforez 

edilməklə ayrılmış, etidium bromid məhlulu ilə 

rənglənmiş  və  şəkilləri Bio-Rad Gel sistemi 

 

vasitəsilə çəkilmişdir. Amplifikasiya olunmuş DNT 



fraqmentlərinin analizində SPSS12, PowerMarker 

və PAST kompüter proqramlarından istifadə 

edilmişdir. Bütün analizlər AMEA Genetik 

Ehtiyatlar  İnstitutunun Biotexnologiya şöbəsində 

yerinə yetirilmişdir.  

 

 



NƏTİCƏLƏR VƏ ONLARIN MÜZAKİRƏSİ 

 

Öyrənilən 50 yumşaq buğda genotipləri 

arasında polimorfizmi müəyyənləşdirmək məqsədi 

ilə 12 ISSR praymerindən istifadə olunmuşdur. 

Onlardan 7 ISSR praymeri vasitəsilə yüksək 

keyfiyyətli və aydın bəndlər aşkar olunduğundan, 

yumşaq buğda nümunələrinin genetik 

müxtəlifliyinin analizində bu praymerlərlə  əldə 

olunan nəticələrdən istifadə edilmişdir (Cədvəl 2).  

Öyrənilən yumşaq buğda genotiplərində 7 

müxtəlif  ISSR praymeri vasitəsilə 71 amplifikasiya 

fraqmenti aşkar edilmişdir ki, onlardan da 65-i 

polimorf olmuşdur (Şəkil 1). Praymerlər vasitəsilə 

amplifikasiya olunmuş bəndlərin sayı 7-16 arasında 

(uyğun olaraq, UBC 873 və UBC 827), 

polimorfluğun faizlə göstəricisi isə 100-70 % 

arasında dəyişərək, orta qiyməti 91,3-ə  bərabər 

olmuşdur (cədvəl 2). Hər bir praymer vasitəsilə 

amplifikasiya olunmuş  bəndlərin və polimorf 

bəndlərin orta qiymətləri, müvafiq olaraq, 10,1 və 

9,28 hesablanmışdır. 

Öyrənilən yumşaq buğda genotiplərində 7 

müxtəlif ISSR praymeri vasitəsilə 71 amplifikasiya 

fraqmenti aşkar edilmişdir ki, onlardan da 65-i 

polimorf olmuşdur. Praymerlər vasitəsilə 

amplifikasiya olunmuş bəndlərin sayı 7-16 arasında 

(uyğun olaraq, UBC 873 və UBC 827), 

polimorfluğun faizlə göstəricisi isə 100-70 % 

arasında dəyişərək, orta qiyməti 91,3-ə  bərabər 

olmuşdur (cədvəl 2). Hər bir praymer vasitəsilə 

amplifikasiya olunmuş  bəndlərin və polimorf 

bəndlərin orta qiymətləri, müvafiq olaraq, 10,1 və 

9,28 hesablanmışdır. 

Molekulyar markerlərlə aparılmış  işlərin 

nəticələri göstərir ki, tədqiqatçılar buğda nümunə- 

 

 



Şəkil 1. ISSR-841praymeri ilə amplifikasiya olunmuş DNT fraqmentləri 

 

 



Cədvəl 2. ISSR markerləri əsasında əldə olunmuş genetik parametrlər

 

Praymer

 

Ardıcıllıq (5’-3’)  



AOB

 

PBS



PBF

PIC

EMR

MI

 

RP 

UBC810 

(GA)


8

T 8


 7 

87,5 


0,91 

7,12


 6,50 

4,20 


UBC811 

(GA)


8

C 9


 9 

100 


0,89 

8

 7,11 



5,32 

UBC841 

(GA)

8

YC 10



 10 

100 


0,88 

10

 8,80 



6,20 

UBC873 

(GACA)

4

 



7

 7 


100 

0,90 


7

 6,33 


3,20 

UBC827 

(AC)

8

G 16



 16 

100 


0,77 

7

 5,38 



6,80 

UBC112 

(GA)

8

A 10



 7 

70,0 


0,90 

4

 3,63 



3,68 

UBC808 

(AG)

8

C 11



 9 

81,8 


0,86 

6,40


 8 

3,40 


Total

 

-



 71

 65 -  -


 

-

 - - 



Minimum

 

-



 

7

 7 70 



0,77

 

4



 3,63 

3,20 


Maksimum

 

-



 16

 16


 100

 0,91


 10

 8,80 


6,80 

Orta qiymət

 

-

 10,1



 9,28

 91,3


 0,87

 7,07


 6,53 

4,68 


             Qeyd: Y – sitozin (C) və ya timin (T); AOB - amplifikasiya olunmuş bəndlər; PBS -polimorf bəndlərin sayı; PIC - polimorf 

informasiyanın həcmi; EMR - effektiv multipleks nisbəti; MI -marker indeksi; RP - separasiya gücüdür. 




Yumşaq Buğdanın (T.aestivum L.) 

98 


lərində DNT-nin polimorfizmlərinin aşkarlan-

masında fərqli praymerlərdən istifadə edərək, 

müxtəlif nəticələr əldə etmişlər. Aydogan Cifci və 

Yagdi (2012) 16 yumşaq buğda genotipinin 

genetik müxtəlifliyini 17 müxtəlif RAPD 

praymeri vasitəsilə  tədqiq edərək, 6,47-yə, 

Dashchi və  həmkarları (2012) isə ISSR praymeri 

əsasında öyrənərək 9,17-yə  bərabər polimorf 

bəndlər aşkar etmişlər (Dashchi, 2012). Paul və 

həmkarları 124 yumşaq buğda nümunəsinin 

genomundakı polimorfizmi RFLP markerləri 

vasitəsilə qiymətləndirərək 3,30-a bərabər 

polimorf bənd müşahidə etmişlər (Paul, 1998). 

Altintas və  həmkarlarının (2007) 22 yumşaq 

buğda nümunəsinin genomunda AFLP markerləri 

əsasında təyin etdikləri bəndlərin 47%-i polimorf 

olmuş, SAMPL praymerləri ilə  aşkarlanmış 

polimorf lokusların orta qiyməti isə 20,2-ə bərabər 

olmuşdur. Beləliklə, cari tədqiqatın nəticələrinin 

müvafiq  ədəbiyyat məlumatları ilə müqayisəsi 

istifadə olunmuş ISSR markerlərinin effektivliyi 

və informativliyini təsdiqləməklə, yumşaq buğda 

genotiplərinin genetik müxtəlifliyinin 

öyrənilməsində polimorfizmin yüksək səviyyə-

sinin aşkarlandığını göstərir.  

Tədqiqatda 2 – (GA)

n

, (GA)


n

  və (AC)

n

  və 4 


nukleotid ardıcıllığından (GACA)

n

 ibarət ISSR 



praymerləri yüksək polimorf praymerlər kimi 

fərqlənmişdir. Praymer üçün hesablanmış PIC 

parametrinin qiyməti 0,77-0,91 arasında dəyişmiş

onun böyük və kiçik qiymətləri, uyğun olaraq, 

UBC 810 və UBC 827 praymerlərinə uyğun 

olmuşdur. ISSR praymerləri vasitəsilə  əldə 

olunmuş PIC kəmiyyətinin böyük qiymətlər 

almasını buğda nümunələrinin zəngin genetik 

müxtəlifliyi və ya istifadə olunmuş praymerlərin 

yüksək effektivliyi ilə izah etmək mümkündür.  

Marker indeksi (Mİ) praymerlərin 

effektivliyini qiymətləndirən göstəricilərdən 

biridir və cari tədqiqat işində onun müxtəlif 

praymerlər üçün hesablanmış qiyməti 3,63-8,80 

arasında dəyişmişdir. MI parametrinin maksimim 

qiyməti UBC841, minimum qiyməti isə UBC112 

praymerləri ilə  əldə olunmuş  nəticələr  əsasında 

təyin edilmişdir. Tədqiqat nəticəsində  məlum 

olmuşdur ki, yüksək polimorfizmi aşkar edən 

ISSR praymerləri effektiv mutlipleks nisbətinin 

(EMR) yüksək qiyməti ilə səciyyələnirlər. Tətbiq 

olunmuş korrelyasiya analizi polimorfizmin faizi 

ilə EMR və MI arasında 95% (P≤0.05) statistik 

etibarlı, müsbət xətti asılılıqların mövcudluğunu 

göstərmişdir. EMR polimorf bəndlərin 

fraksiyasının, polimorf bəndlərin sayı  və MI isə 

PIC və EMR parametrlərinin məhsuludur.  

İstifadə olunmuş ISSR praymerləri üçün 

hesablanmış RP indeksinin qiyməti 3,20-6,80 

arasında dəyişmiş, onun orta qiyməti 4,8-ə 

bərabər olmuşdur. Cədvəl 2-dən məlum olur ki, 

RP parametrinin maksimum göstəricisi UBC827, 

minimum göstəricisi isə UBC873 praymeri ilə 

əldə olunmuşdur. UBC827 və UBC841 

praymerlərinin RP parametrinin maksimum 

qiymətləri ilə seçilmələri onların buğda 

genotiplərinin genetik müxtəlifliyinin öyrənilməsi 

və nümunələrin identifikasiyasında daha 

informativ olduqlarından xəbər verir. 

Beləliklə, amplifikasiya olunmuş  bəndlərin 

sayı, polimorf bəndlərin sayı, polimorfizmin faizi, 

PIC, EMR, MI və RP indekslərinin yüksək 

qiymətləri UBC811, UBC841 və UBC827 

praymerlərinin yumşaq buğda genotiplərinin 

genetik strukturunun tədqiqində effektivliyini 

sübut edir və gələcəkdə bu istiqamətdə aparılacaq 

tədqiqatlarda onlardan istifadəni tövsiyə etməyə 

imkan verir.  

ISSR praymerləri vasitəsi ilə  əldə olunmuş 

nəticələr  əsasında yumşaq buğda genotipləri 

arasındakı genetik məsafələri aşkar etmək və 

onları qruplaşdırmaq məqsədilə Ney oxşarlıq 

indeksi matrisindən istifadə olunmuşdur. UPGMA 

metodunun tətbiqi ilə aparılmış klaster analizi 

nəticəsində bütün yumşaq buğda nümunələri 5 

əsas qrupda birləşmişlər (Şək. 2). 

Birinci klaster var. erythroleucon növmüx-

təlifliyinə aid bütün nümunələri, Standart Aran 1 və 

2, həmçinin var. lutescens növmüxtəlifliyinə aid bir 

nümunəni - 8 nömrəli genotipi əhatə etməklə, 12 

genotipdən ibarətdir. Müşahidə edildiyi kimi, 

klaster analizi ISSR markerləri  əsasında  var. 



erythroleucon növmüxtəlifliyinə aid genotipləri bir 

qrup daxilində birləşdirməklə, onların digər nümu-

nələrdən fərqləndirilməsinə  və identifikasiyasına 

səbəb olmuşdur. Bu qrupda genetik məsafə 

baxımından  ən yaxın genetik oxşarlıq Nei genetik 

məsafə indeksinin 0,11 qiymətində var. lutescens 8 

ilə  var. erythroleucon 4 arasında,  ən uzaq genetik 

məsafə isə 0,36-ya bərabər genetik məsafədə  var. 



erythroleucon 1 ilə var. erythroleucon 7 və standart 

Aran2 ilə var. erythroleucon 4 arasında aşkar 

edilmişdir.  Var. graecum növmüxtəlifliyinə aid 

nümunələrin 75%-i ikinci qrupda birləşmiş, digər 

25%-i, yəni 3 və 6 nömrəli genotiplər isə uyğun 

olaraq 3 və 4-cü klasterlərdə paylanmışlar. Bu, 3 və 

6 nömrəli genotiplərin malik olduqları ISSR 

markerləri  əsasında  var. graecum növmüx-

təlifliyinə aid digər, 1, 2, 4, 5 və 7 nömrəli nü-

munələrdən genetik cəhətdən kifayət qədər 

fərqləndiklərini göstərir. Yumşaq buğda geno-

tiplərinin böyük əksəriyyəti – 40%-i üçüncü 

klasterdə lokallaşmışdır. 

Var. milturum 

növmüxtəlifliyinə aid 1 və 2 nömrəli nümunələr  



      


Nuriyeva və b. 

99 


 

Şəkil 2. ISSR markerləri əsasında 50 yumşaq buğda genotipinin klaster analizi əsasında qruplaşdırılması 

 

   

istisna olmaqla, digər 5 nümunə (3, 4, 5, 6 və 7 

nömrəli genotiplər), həmçinin var. erythrospermum 

növmüxtəlifliyinə aid 2, 7 və 9 nömrəli genotiplər 

istisna olmaqla, digər,1, 3, 4, 5, 6 və 8 nömrəli 

genotiplər və  var. lutescens növmüxtəlifliyinin 

87.5%-ni təşkil edən nümunələr (1, 2, 3, 4, 5, 6 və 

7 nömrəli genotiplər) üçüncü klasteri təşkil edən 

genotiplərdir. Bir daha qeyd etmək lazımdır ki, var. 

lutescens  növmüxtəlifliyinə aid yeganə nümunə, 8 

nömrəli genotip birinci klasterdə yerləşməklə, 

genetik strukturuna görə  tədqiq olunmuş  var. 

lutescens növmüxtəlifliyinə aid digər nümunə-

lərdən tamamilə fərqlənmişdir. 

Dördüncü klaster var. ferrugineum 

növmüxtəlifliyinə aid 2, 3 və 6 nömrəli və yalnız 



var. graecum növmüxtəlifliyinə aid 6 nömrəli 

genotiplərdən ibarət olmuşdur. Nəhayət, beşinci 

klasteri var. ferrugineum növmüxtəlifliyinə aid 4, 

5,7 və var. erythrospermum növmüxtəlifliyinə aid 

2, 7 və 9 nömrəli genotiplər təşkil etmişlər.  

Kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının 

artırılmasında uzaq hibridləşmənin rolu 

əvəzedilməzdir. Belə ki, genetik cəhətdən uzaq 

olan nümunələrin hibridləşdirilməsi zamanı 

yüksək məhsuldarlığa və davamlılığa malik 

genotiplərin meydana çıxması ehtimalı yüksək 

olur. Klaster analizinin tətbiqində 

əsas 

məqsədlərdən biri tədqiq edilən yumşaq buğda 



nümunələri arasında genetik məsafələrin təyin 

olunmasıdır. Nəticələr göstərir ki, yumşaq 

buğdanın seleksiyasında valideyin forması kimi 

bir-birindən eko-coğrafi cəhətdən uzaq geno-

tiplərdən istifadə olunması daha məqsədə-

uyğundur. 

Beləliklə, cari tədqiqat işi  əsasında alınan 

nəticələr yüksək heterozis effektinə malik 

nümunələrin yaradılmasında istifadə oluna bilər. 

Eyni zamanda ISSR markerləri  ətraf mühit 

amillərinin təsirlərindən kənar olub, bilavasitə 

nüvə genomu səviyyəsində mövcud olan 

polimorfizmi aşkar etməyə qadir genetik 

markerlərdirlər. Tədqiqat zamanı 50 yumşaq 

buğda genotipinin genetik strukturunun ISSR 

praymerləri vasitəsilə öyrənilməsi nəticəsində 

genetik müxtəliflik indeksinin yüksək olması 

müşahidə edilmişdir.  Əldə olunan nəticələr 

göstərir ki, seçilmiş  İSSR markerlərdən Milli 

Genbankda saxlanılan buğda ehtiyatlarının 

qiymətləndirilməsində  və özək kolleksiyaların 

yaradılmasında uğurla istifadə oluna bilər.  




Yumşaq Buğdanın (T.aestivum L.) 

100 


MINNƏTDARLIQ 

 

Bu iş Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 



yanında Elmin İnkişafı Fondunun maliyyə 

yardımı ilə yerinə yetirilmişdir (Qrant N EİF-

2010-(1)-40/21-M-19). 

 

 



ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 

 

Əliyev C.Ə.,  Əkpərov Z.İ. (2002) Azərbaycanın 

bitki genetik ehtiyatları.  AMЕA-nın  Хəbərləri 



(biоlоgiya еlmləri sеriyası), 1-6:57-68. 

Əliyev C., Əkpərov Z., Məmmədov A. (2008) 

Bioloji müxtəliflik. Bakı: Elm, 232 s. 



Məmmədov A.T., Konopka J., Əkpərov Z.İ. 

(2006) Azərbaycanın bitki genetik ehtiyatlarının 

Mərkəzi Məlumat Bazası.  “Biomüxtəlifliyin 

genetik ehtiyatları” I Beynəlxalq konfransın 

materialları, Bakı, 27-28 İyun, s.255.  

Əkpərov Z.İ., Məmmədov A.T. (2007) Bitki 

genetik ehtiyatlarının 

əsas tədqiqat 

strategiyaları. Azərbaycan Aqrar Elmi, 1-3:120-

124. 

Rüstəmov X.N., Abbasov M.Ə., Quliyev Ş.B. 

(2013) Yumşaq buğdaların (T.aestivum L.) 

təsnifatina dair.  AMEA Xəbərləri (biologiya və 

tibb elmləri), 68(1): 67-75. 

Мустафаев 

И.Д. (1973) Определитель 

пшеницы Азербайджана. 148с. 



Дорофеев  В.Ф.,  Филатенко  А.А.,  Мигушова 

Э.Ф.  и  др. (1979) Культурная  флора  СССР 

(Под  общ.  руков.  В.Ф.  Дорофеева),  Т. 1: 

Пшеница, 346 с. 

Дорофеев  В.Ф.,  Удачин  Р.А.,  Семенова  Л.В. 

и  др (1987) Пшеницы  мир  (Под  ред.  В.Ф. 

Дорофеева.  Составитель  Р.А.  Удачин), 2-е 

издание, 560 с. 



Гончаров  Н.П. (2009) Определитель  разно-

видностей  мягкой  и  твердой  пшениц. 

Новосибирск: Изд. СО Российской Академии 

Наук, 67 с. 



 Abbasov M., Babayeva S., Bowden R., Amand 

P., Poland J., Raupp J., Sehgal S., Gill B. 

(2012) Resistance in Azerbaijani durum and 

bread wheat accesions to leaf and stem rust. 



Annual What Newsletter, Volume 58, Kansas 

State University, Manhattan, KS, USA, 64-66.  



Altıntaş S., Toklu F., Kafkas S., Kilian B., 

Brandolini A., Özkan H. (2008) Estimating 

Genetic Diversity in durum and bread wheat 

cultivars from Turkey using AFLP and SAMPL 

Markers. Plant Breeding, 127: 9–14.  



Aydogan Cifci E., Yagdi K. (2012) Study of 

genetic diversity in wheat (Triticum aestivum

varities using random amplified polymorphic 

DNA (RAPD) analysis. Turkish Journal of Field 



Crops, 17(1):91-95. 

Dashchi S., Abdollahi Mandoulakani B., 

Darvishzade R., Bernousi I. (2012) Molecular 

similarity relationships among Iranian bread 

wheat cultivars and breeding lines using ISSR 

markers. Not Bot Horti Agrobo40(2): 254-260. 



Doyle J. J., Doyle J. L. (1990) A rapid total DNA 

preparation procedure for fresh plant tissue. 



Focus, 12:13-15.  

Han Y.C., Teng C.Z., Zhong S. (2007) Genetic 

variation and clonal diversity in population of 



Nelumbon ucifera (Neloum bonaceae) in central 

China detected by ISSR markers. Aquatic 



Botany, 86:67-75. 

 

Оценка Генетического Разнообразия Мягкой Пшеницы (T.aestivum L.)  

С Помощью  ISSR Маркеров 

 

С.А. Нуриева

1

, З.И. Акперов

1

, М.А. Аббасов

1,2

, Х.Н. Рустамов

1

, Г.Б. Садыгов

1

,  

Дж.М. Оджаги

1

, Ф.А. Шейхзаманова

1

, С.П. Рзаева

1

, Р. Шарма

 

1



Институт генетических ресурсов НАНА  

2

Бакинский государственный университет 

3

 Международный центр по аграрным исследованиям на засушливых территориях 

(ICARDA), Ташкент, Узбекистан 

 

В статье приведены результаты оценки генетического разнообразия 50 генотипов мягкой пшеницы, 

относящихся к шести разновидностям, с использованием ISSR маркеров. Из 12-ти ISSR праймеров, 

только 7, проявляя  высокий  уровень  полиморфизма,  были  использованы  для  дальнейшего  анализа 

генетического  разнообразия  изучаемых  генотипов.

 

С  применением 7 ISSR праймеров  для 50-ти 



генотипов  было  амплифицировано 65 полиморфных  фрагментов.  С  помощью  дендрограммы, 

построенной  на  основе  индекса  генетического  сходства  Нея,  генотипы  были  сгруппированы  в 5 

кластерах. Результаты кластерного анализа показали, что генотипы одной и той же разновидности, в 

основном,  были  объединены  в  одной  группе.  Это  еще  раз  подтверждает  важность  признаков 




Nuriyeva və b. 

101 


разновидностей в селекции. Генетически отдаленные генотипы могут быть использованы в качестве 

исходного  материала  в  селекционном  процессе.  Праймеры UBC-811, UBC-841 и UBC-827, с 

которыми  выявлены  наибольшее  количество  амплифицированных  спектров,  число  полиморфных 

фрагментов, а также  высокие  показатели индексов генетического  разнообразия (PIC, EMR и RP)  и  

уровень  полиморфизма  могут  быть  рекомендованы  как  наиболее  эффективные  для  изучения 

генетической структуры генотипов мягкой пшеницы.    



 

Ключевые  слова: T.aestivum L., генетическое  разнообразие,  ботаническая  разновидность,  İSSR 

маркеры 

 

 

Evaluation of Genetic Diversity in Bread Wheat ( T.aestivum L.)  

Using ISSR Markers 

 

S. Nuriyeva

1

, Z. Akparov

1

, M. Abbasov

1,2

, Kh. Rustamov

1

, H. Sadigov

1

, J. Ocaqi

1



F. Sheykhzamanova

1

, S. Rzaeva

1

, R. Sharma



 

1

 Institute of Genetic Resources, ANAS 

2

Baku State University 

3

 International Center for Agricultural Research in the Dry Areas (ICARDA),  



Tashkent, Uzbekistan 

 

Genetic diversity of 50 bread wheat accessions belonging to 6 botanical varieties was studied using ISSR 



primers. Only 7 ISSR primers out of 12 which showed a high level of polymorphism were used for the 

genetic diversity analysis of the studied genotypes. Sixty five polymorphic fragments were identified with 

these primers and cluster analyses divided all genotypes into 5 main clusters according to the Nei’s similarity 

index. The results of cluster analysis showed that the genotypes of the same botanical varieties generally 

were included into one group. This once again confirms the importance of botanical variety traits in 

breeding. Genetically distinct genotypes can be used in breeding as an initial material. The primers UBC-



811, UBC-841 and  UBC-827  with the highest number of amplified and polymorphic bands, the level of 

polymorphism and the highest value of genetic diversity, such as PIC, EMR and RP were recommended as 

the most appropriate primers to study genetic structure of bread wheat genotypes.  

 

Key words: T. aestivum L., genetic diversity, botanical vaieties, ISSR marker 



Yüklə 121,29 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə