Psixologiyaliq konfliktologiya uzb

 

9 

olib  kelishi  mumkin.  Shuning  uchun  har  bir  inson  uchun  ichki  konfliktlarning  aniq  sababini, 

ularni bartaraf qilish yo`llarini bilish muhim hisoblanadi. 

Shaxs  muammosiga  ijtimoiy-psixologik  yondashishning  o`ziga  xosligi  shundaki,  u  turli 

guruhlar  bilan  bo`ladigan  turli  shakldagi  o`zaro  munosabatlarning  oqibati  sifatida  qaraladi. 

Ya`ni,  konfliktologiya  avvalo  biror  guruhning  a`zosi  hisoblangan  shaxs  xulq-atvori  qanday 

qonuniyatlarga  bo`ysunishini,  shaxsning  muloqotlar  sistemasida  olgan  ta`sirlari  uning  ongida 

qanday  aks  topishini  o`rganadi.  Guruhning  shaxs  psixologiyasiga  ta`siri  qay  yo`sinda  sodir 

bo`lishi  konfliktologiyada  sotsializatsiya,  ya`ni  ijtimoiylashuv  muammosibilan  o`zviy  bog`liq 

bo`lsa,  bu  ta`sirlarning  shaxs  hatti  –  harakatlari,  xulqida  bevosita  qanday  namoyon  bo`lishi 

ijtimoiy yo`l – yo`riqlar muammosi bilan bog`liqdir. Ana shular asosida shaxsda shakllanadigan 

fazilatlar  va  ularning  turli  tipdagi  shaxslarda  namoyon  bo`lishini  aniqlagan  holda,  shaxs  xulq-

atvorini  boshqarish  mexanizmlarini  ishlab  chiqish  ijtimoiy  psixolgiyaning  asosiy  vazifalaridan 

biridir.   

3.2.Shaxsning o`z-o`zi bilan yuzaga keladigan konflikti sabablari va oqibatlari 

Ijtimoiy  normalar,  sanktsiyalar  va  shaxs.  Ijtimoiy  norma  –  shaxs  hayotida  shunday 

kategoriyaki,  u  jamiyatning  o`z  a`zolari  xulq-atvoriga  nisbatan  ishlab  chiqqan  va  ko`pchilik 

tomonidan  e`tirof  etilgan  harakatlar  talablaridir.  Masalan,  o`zbeklar  uchun  biror  xonaga  kirib 

kelgan  insonning  kim  bo`lishidan  qat`iy  nazar,  “Assalomu  alaykum”  deb  kelishi  –  norma; 

o`quvchining o`qituvchi bergan topshiriqlarni bajarishi lozimligi – norma; xotinning er hurmatini 

o`rniga  qo`yishi,  qaynonaga  gap  qaytarmaslik  –norma;  avtobusda  yoki  boshka  jamoat 

transportida  kichikning  kattalarga,  nogironlarga  o`rin  bo`shatishi  –  norma  va  hakozo.Bu 

normalarni  ayrim  –  alohida  odam  ishlab  chiqmaydi,  ular  bir  kun  yoki  bir  vaziyatda  ham  ishlab 

chiqilmaydi. Ularning paydo bo`lishi ijtimoiy tajriba, hayotiy vaziyatlarda ko`pchilik tomonidan 

e`tirof  etilganligi  fakti  bilan  xarakterlanadi,  har  bir  jamiyat,  davr,  millat  va  ijtimoiy  guruh 

psixologiyada muhrlanadi. 

Ijtimoiy normalarning u yoki bu davrda, u yoki bu toifa vakili bo`lmish shaxs tomonidan 

qay  darajada  bajarilishi  yoki  unga  amal  qilinayotganligi  ijtimoiy  sanktsiyalar  orqali  nazorat 

qilinadi. 

 

Shaxsning o`z-o`zi bilan yuzaga keladigan konfliktlarning oldini olish va bartaraf qilish 

Ijtimoiy  sanktsiyalar  –  normalarning  shaxs  xulqida  namoyon  bo`lishini  nazorat  qiluvchi 

jazo  va  raqobatlantirish  mexanizmlari  bo`lib,  ularning  borligi  tufayli  biz  har  bir  alohida 

vaziyatlarda  ijtimoiy  xulq  normalarini  buzmaslikka,  jamoatchilikning  salbiy  fikri  ob`ektiga 

aylanib  qolmaslikka  harakat  qilamiz.  Masalan,  yuqoridagi  misolda,  agar  jamoat  transportida 

katta  muysafid  kishiga  o`rin  bo`shatishni  norma  deb  qabul  qilmagan  o`smirga  nisbatan 

ko`pchilikning ayblov ko`zi bilan qarashi, yoki og`zaki tanbeh berishi, juda kam hollarda o`zini 

---

 

10 

bebosh  tutayotgan  o`smirning  qo`lidan  tutib,  nima  qilish  kerakligini  zrgatib,  “ko`zini  moshday 

qilib ochib qo`yish” ijtimoiy sanktsiyaning hayotdagi bir ko`rinishidir. 

Har  bir  alohida  shaxs  jamiyat  tomonidan  ishlab  chiqilgan  va  qabul  qilingan  ijtimoiy 

normalar  va  sanktsiyalarni  u  yoki  bu  ijtimoiy  rollarni  bajarishi  mobaynida  xulqida  namoyon 

etadi. Rol – shaxsga nisbatan shunday tushunchaki, uning konkret hayotiy vaziyatlardagi xuquq 

va burchlaridan iborat harakatlari majmuini bildiradi. Masalan, talaba rolini oladigan bo`lsak, uni 

bajarish  –  u  yoki  bu  oliy  o`quv  yurtida  taxsil  olish,  uning  moddiy  bazasidan  foydalanish, 

kutubxonaiga  a`zo  bo`lish,  stipendiya  olib,  ma`muriyatning  ijtimoiy  himoyasida  bo`lish  kabi 

qator  huquqlar  bilan  birgalikda  o`sha  oliygoh  ichki  tartib  –  intizomi  normalariga  so`zsiz 

bo`ysunish,  darslarga  o`z  vaqtida  kelish,  reyting  baholov  talablari  doirasida  kundalik 

o`zlashtirish  normalarini  bajarish,  muzokaraotda  bo`lish,  dekanatning  bergan  jamoatchilik 

topshiriqlarini  ham  bajarish  kabi  qator  burchlarni  ham  o`z  ichiga  oladi.  Bu  rol  uning  uyga 

borgach  bajaradigan  “farzandlik”  roli  (ota  va  ona,  yaqin  qarindoshlar  oldida)  talab  va 

imtiyozlaridan  farq  qiladi.  Ya`ni,  konkret  shaxsning  o`ziga  xosligi  va  qaytarilmasligi  u 

bajaradigan  turli-tuman  ijtimoiy  rollarning  xarakteridan  kelib  chiqadi.  Shunga  ko`ra,  kimdir 

“tartibli,  ba`mani,  fozil,  ahloqli  va  odobli”  deyilsa,  kimdir  –  be`mani,  bebosh,  o`zgaruvchan, 

ikkiyuzlamachi (ya`ni, bir sharoitda juda qobil, boshqa erda – betartib) degan hayotiy mavqega 

ega bo`lib qoladi. 

Nazorat savollari 

1.

 

Shaxsning o`z-o`zi bilan yuzaga keladigan konfliktlar qanday? 

2.   Shaxsning o`z-o`zi bilan yuzaga keladigan konflikt ko`rinishlari qanday? 

4.

 

Shaxsning o`z-o`zi bilan yuzaga keladigan konflikti sabablari haqida 

5.

 

Shaxsning o`z-o`zi bilan yuzaga keladigan konfliktlar oqibatlari haqida. 

6.

 

Shaxsning o`z-o`zi bilan yuzaga keladigan konfliktlarning oldini olish yo`llari. 

7.

 

Shaxsning o`z-o`zi bilan yuzaga keladigan konfliktlarni bartaraf qilish yo`llari. 

 

Mavzuni chuqur o`rganish uchun manbalar 

 

1.  Antsupov  A.  Ya.,  Shipilov  A.  I.  Konfliktologiya:  Uchebnik  dlya  vuzov.  -  M.:  YuNITI, 

1999. - Razd. I, III. 

2. Zdravomislov A. G. Sotsiologiya konflikta.M.: Aspekt Progress, 1996. - Gl. I, II, III. 

3. Konfliktologiya / Pod red. A. S. Karmina. — SPb.: Lan`, 1999. — Gl.1. 

 

 

 

 

---