PracaDyplomowa

SENSUALIZM ODCZUWANIA ŚWIATA

I CZŁOWIECZEŃSTWA W LIRYCE HALINY POŚWIATOWSKIEJ

Spis treści

I. „Halina Poświatowska to jest podobno człowiek”
– biografia i kontekst pokoleniowy 6

II. „Niech żyją zmysły!” – źródła i charakter sensualizmu odczuwania świata i człowieczeństwa 18

III. „Na świecie jest niemoc i konieczność” – podsumowanie 60

1. Sensualizm a literatura Młodej Polski 60

ZAKOŃCZENIE 73

Bibliografia 75

WSTĘP

I chwilę jedną tak górnie przeżyli

jak ich przodkowie niegdyś całe życie

- Adam Mickiewicz

Halina Poświatowska – kobieta, która wiele przeszła w swym krótkim życiu; poetka, która powiedziała nam o świecie więcej niż niejeden długo żyjący człowiek. Właściwie od samego początku swojej literackiej kariery fascynowała krytyków. Zachwyca ich i dziś, czterdzieści trzy lata po śmierci. Na rynku wydawniczym nieustannie pojawiają się publikacje związane z twórczością tej wybitnej i jakże specyficznej poetki. Prace Beaty Morzyńskiej-Wrzosek, Anny Siemińskiej czy Katarzyny Karaskiewicz, przedstawiające Halinę w różnych perspektywach, to przecież jedne ze świeższych opracowań, które zostały napisane niewiele lat temu. Zainteresowanie artystką nie dziwi. Każdy, kto zetknie się z jej liryką, chociaż przez moment czuje, że znalazł się w innym świecie. Bez wątpienia też zaczyna bardziej doceniać życie.

Właściwie znaczna większość różnego rodzaju motywów tej literatury została już dokładnie zbadana przez uczonych. Precyzyjnie omówiono pojawiające się

w lirykach motywy roślinne i zwierzęce. Poruszono kwestię czasu i przestrzeni, tematykę utworów powstałych w Stanach Zjednoczonych. Stworzono także mnóstwo biografii tej wyjątkowej artystki. Nie znalazłam jednak pozycji, która dotyczyłaby tego, co tak mocno przemawia z jej wierszy, a więc w całości poświęconej zmysłom. Bo przecież sensualizm jest jak najbardziej widoczny w tych subtelnych lirykach emanujących namiętnością i pragnieniem życia. Co więcej, uwidacznia się nie tylko na płaszczyźnie ciała, ale i duszy.

Nie bez znaczenia jest fakt, że poezją tej młodej i wcześnie zmarłej artystki interesowałam się właściwie od zawsze. Już w szkole podstawowej i gimnazjum zdarzało mi się czytywać jej wiersze. Rozkwit moich zainteresowań na tym tle przypadł na lata licealne oraz czas studiów polonistycznych, w czasie których coraz bardziej pogłębiałam swoją wiedzę na temat nie tylko twórczości, ale również życia poetki. Te osobiste, a także wcześniej wymienione naukowe powody, sprawiły, że postanowiłam właśnie to zagadnienie uczynić tematem mojej pracy licencjackiej.

Nurt sensualistyczny to wyjątkowo ciekawy pogląd filozoficzny, głoszący poznawanie rzeczywistości nie poprzez rozum, ale doświadczenie, jakie zdobywamy dzięki zmysłom. Taką postawę życiową wybiera najczęściej człowiek wrażliwy, pełen pasji, noszący w sobie pokłady niepohamowanych emocji. Opisaną tu osobą bez wątpienia była właśnie Halina Poświatowska. W jej liryce oczywiście dominuje motyw Erosa i Tanatosa, ale również zmysłowość. Temat podjętej przeze mnie pracy pojmuję jako próbę udowodnienia faktu, że w liryce poetki dominują sensualistyczne wrażenia – ukazanie mnogości kolorów, zapachów, dźwięków, smaków w jej wierszach, a także zbadanie dlaczego artystka wybrała taką właśnie postawę wobec życia.

Jak już wspomniałam, nie znalazłam pozycji, która w całości skupiona byłaby na badaniu zmysłowości w utworach Haliny Poświatowskiej. Jest jednak mnóstwo pokrewnych prac, które podkreślają jak wielką była ona sensualistką. Można tu wymienić pozycje: Anny Siemińskiej Drobina białka: motywy roślinne

i zwierzęce w liryce Haliny Poświatowskiej, Beaty Morzyńskiej-Wrzosek „Zawsze byłam tu...”: kreacja czasu i przestrzeni w liryce Haliny Poświatowskiej, Jana Pieszczachowicza Walka z niebytem: o poezji Haliny Poświatowskiej czy Katarzyny Karaskiewicz Halina Poświatowska w zwierciadle swej kobiecości. To głównie
z tych pozycji korzystałam przy tworzeniu mojej pracy. Przy badaniu motywów przyrodniczych, a także czasu i przestrzeni, uczeni zamieścili wiele cennych dla mnie informacji, dotyczących niemal stricte wrażeń zmysłowych.

Ponadto bardzo pomocne były dla mnie biografie napisane przez Małgorzatę Szułczyńską „Nie popełniłam zdrady”: rzecz o Halinie Poświatowskiej i Grażynę Borkowską Nierozważna i nieromantyczna: o Halinie Poświatowskiej, które jeszcze bardziej przybliżyły mi sylwetkę poetki i zapoznały ze szczegółami jej życia. Z tych samych powodów wyjątkowo cenna była dla mnie znajomość autobiografii artystki Opowieść dla przyjaciela. Pozycje Tadeusza Drewnowskiego, Stanisława Burkota czy Stanisława Stabry, dotyczące literatury powojennej, uzupełniły moją wiedzę, odnoszącą się do pokolenia „Współczesności”, w skład którego wchodziła również Halina Poświatowska. Natomiast przy analizie i interpretacji wierszy korzystałam ze zbioru utworów opracowanego przez Jana Zycha: Halina Poświatowska Wiersze wybrane.

Pisząc swoją pracę, posłużyłam się metodologią badawczą, jaką jest metoda synkretyczna, traktująca temat wszechstronnie i wieloaspektowo. Skupiłam się na wyodrębnieniu każdego z pięciu zmysłów posiadanych przez człowieka i na ich analizie w liryce poetki.

W pierwszym rozdziale przedstawiłam obszernie sylwetkę autorki Hymnu bałwochwalczego, gdyż w przypadku analizy jej utworów błędem byłoby pominięcie kontekstu biograficznego. Życiorys nieuleczalnie chorej artystki miał wielki wpływ na jej twórczość. W rozdziale tym zarysowałam także historię pokolenia’ 56,

a ponadto napisałam o miejscu Haliny Poświatowskiej w tym ugrupowaniu.

Rozdział drugi dotyczy już ściśle tematu mojej pracy. Zawarłam w nim ustalenia terminologiczne związane z terminem „sensualizm” korzystając przy tym głównie ze Słownika psychologicznego pod redakcją Włodzimierza Szewczuka. Podkreśliłam rolę erotyki w poezji artystki. Krótko zasygnalizowałam, że cielesność występuje w tej literaturze jako oznaka istnienia, co rozszerzyłam w rozdziale ostatnim. Powołując się na opracowanie Aleksandra Fiuta, dotyczące twórczości Czesława Miłosza, skonfrontowałam lirykę autorki Dnia dzisiejszego z motywem Erosa w aspekcie egzystencjalnym i filozoficznym. Następnie po kolei przeszłam do analizowania poszczególnych zmysłów w omawianej poezji, przy każdym z nich zatrzymując się dłużej. Zwróciłam uwagę na kluczowe pojęcie synestezji. To zabieg, którego poetka używała wielokrotnie. Ponadto zbadałam rolę intuicji, która w owych wierszach pełni rolę dodatkowego, szóstego zmysłu.

Trzeci i zarazem ostatni rozdział, to swoiste podsumowanie moich badań nad sensualizmem liryki Haliny Poświatowskiej. Szerzej omówiłam w nim zmysłowość
z punktu widzenia nie filozoficznego, a literackiego. Nawiązałam do epoki Młodej Polski, w której sztuka nastawiona była na odbieranie różnego rodzaju wrażeń, także tych zmysłowych. Za przykład młodopolskiego dzieła przepełnionego kolorami czy dźwiękami posłużyło mi Wesele Stanisława Wyspiańskiego, które pod względem malarskości podobne jest do barwnej liryki autorki Ody do rąk.

Dalsza część poświęcona jest wnioskom, do jakich doszłam, badając wiersze. Obszerniej niż w drugim rozdziale opisałam tu dualizm duszy i ciała, wymiar egzystencjalny oraz ziemskie poznanie rzeczywistości w tej poezji. Sentencje „Carpe diem” Horacego i „Chwilo, trwaj” z Fausta Goethego uznałam za życiowe dewizy artystki. W całym swoim opracowaniu pragnęłam udowodnić, że Halina Poświatowska to poetka-sensualistka.