Azmiş ulduzun kəDƏRLİ İŞIĞI: başlanğIC, İNQİlab və ZİDDİYYƏT
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
Kamil Vəli NERİMANOĞLU 51
kritikanın faydası o olacaqdır ki, nəhayət, get-gedə müxtəlif fıkir və rəylərin toqquşmasından haqq yerini tutacaq və mədəniyyət aləmində tərəqqiyyat zühur edəcəkdir”. Haqqın yerini bütün ömrü boyu axtaran böyük maarifçi-filosof söz sənətinin ictimai funksiyasını yüksək qiymətləndirir, mübarizə üçün həlledici vasitələrdən biri hesab edir. Realist sənət Mirzə Fətəlinin uğrunda çarpışdığı böyük və sarsılmaz bir həqiqət idi. Bütün xalqların ədəbiyyat və sənət tarixində realizm uğrunda mübarizəsi çox ağır keçmişdir. Tarixin bu haqq körpüsündən keçmək nə qədər qurbanlar, çarpışmalar bahasına başa gəlmişdir. Təfəkkür tərzini dəyişdirmək, zövqləri tərbiyə edib istiqamətləndirmək, sənəti həyata qovuşdurmaq, real həyatın problemlərini sənətin ecazkar dili ilə ifadə etmək kimi çox ciddi məsələlər Mirzə Fətəlini daim düşündurürdü. Realist-demokratik xarakterli sənətin qarşısında dayanan maneələr isə çox idi: din, ictimai-siyasi təzyiq və s. “Nəğəmat çalma, haramdır, nəğəmata qulaq asma, haramdır, teatr, yəni tamaşaxana qayırma, haramdır; teatra getmə, məkruhdur; rəqsə tamaşa etmə, məkruhdur; saz çalma, haramdır; saza qulaq asma, haramdır; şətrənc oynama, haramdır; nərd oynama haramdır; rəsm çəkmə, haramdır; evdə heykəl saxlama, haramdır. Bavücudi ki, bu şeylər zahirən əməli-səbük görünür isə də, amma xəbərdar deyilsiniz ki, etidal üzrə olduqda, zehnə cila verir və əqli çövhərləndirir; çünki insanın təbiəti fərəh və hüsn ilə məxluqdur və hər bir cənbənin qüvası var; əgər o qüvalar işlənməsələr, künd olurlar; necə ki, qolu bir il tərpətməyəsən, quruyur”. İnqilabi-demokratik xarakterli rus və Avropa tənqidinin təcrübəsi Mirzə Fətəlini “Gözəl - həyatdır”, “Sənət həyat üçündür” qənaətinə gətirib çıxarmışdı. Sənətə bu aydın baxış materialist dünyagörüşünün nəticəsi idi. Materiyaya müxtəlif şeylərin məcmusu kimi baxan filosof onu yeganə və həqiqi substansiya hesab edir, onun mütləqliyini, zaman və məkan daxilində obyektiv mövcudluğunu göstərir, təbiəti öz-özünün səbəbi kimi təqdim edirdi. Və bu baxışların davamı kimi sənətdə hər cür uydurmanı, qafiyəpərdazlığı, mücərrədliyi rədd edir, insanın real hisslərinin qəbul etdiyi həyat həqiqətini, real varlığı əks edən sənəti uca tutur və onun uğrunda mübarizə edirdi. Ədəbiyyat və sənət məsələlərinə biganə, soyuq yanaşmağı bacarmayan Mirzə Fətəli ədaləti; obyektivliyi, ədəbiyyatın sabahı üçün gərəkli olan realizm prinsiplərini təbliğ edən sənət nümunəsini, elmi fıkri müdafıə edir, konkret əsərlər üzərində dayanaraq öz işıqlı fikirlərini yayırdı. Onun “Fehristi-kitab”, “Nəzm və nəsr haqqında”, “Mollayi-Ruminin və onun təsnifinin babında”, “Kritika”, “Mirzə Ağanın pyesləri haqqında kritika”, “Tənqid risaləsi”, Azmış Ulduzun Kədərlı̇ İşığı: Başlanğıc, İnqı̇lab və Zı̇ddı̇yyət Türk Dünyası 34. Sayı 52 “Hekayət”, “Con Stüart milli azadlıq haqqında” və s. məqalələri ədəbi tənqidin klassik nümunələri kimi sənətin çox mühüm estetik problemlərinə, ədəbiyyat və incəsənətin ictimai qayəsinə, sənətkarlıq və bədiilik məsələlərinə həsr olunmuşdur. Mollayi-Ruminin “Məsnəvi”sindən bəhs edərkən Mirzə Fətəli panteist dünyagörüşünü ətraflı təhlil etməklə bərabər onun materialist platformadan aydın görünən ziddiyyətlərirıi də göstərir. İdealist dünyagöruşün sənəti çıxmaza aparan və xüsusən Şərq, o cumlədən Azərbaycan ədəbiyyatında yeni realist istiqamətin yaranmasına mane olan nəzəri-estetik əsasları Mirzə Fətəli çox aydın və dəqiq bilirdi. O, Mollayi- Ruminin əfsanəçiliyə, irreallığa aparan sənət prinsipini tənqid edərək yazır: “Əksər mətalibi bəqeyr-əz-hikmət və əfsanəhayi-baməzə köhnə və mündəris və biləzzət mətalibdir: bəlkə əqvali-bimənadır ki, təkrarati-kəsalətəngiz ilə qələmə götürübdür”. M.F.Axundzadə Ruminin dünyaya, təbiətə bağlılığını xüsusən alleqorik hekayətlərindəki sənətkarlığı qiymətləndirir. Şərq ədəbiyyatının aparıcı janrı olan şeir haqqında, klassik Şərq poeziyası, eləcə də rus və Avropa poeziyası barədə söhbət açan müəllif şeirin bədii gözəlliyi ilə yanaşı, ideyalılıq, mənalılıq prinsipini də irəli sürür və bu baxımdan təhlil aparır. O, “Nəzm və nəsr haqqında” adlı məqaləsində yazır: “Şeir gərək
“Əksər qəzəliyyatın” insanda “şövq və zövq” əmələ gətirmədiyini göstərən tənqidçi nəzmlə şeiri ayırır, Şərqdə şeir ustadlarını göstərir və yeri gəldikcə onlara da tənqid prizmasından yanaşır: “Belə maddə sahibləri çox nadir vücudə gələrlər. Əhli-fürsətdən ancaq Firdovsi və Nizami və Cami və Sədi və Mollayi- Rumi və Hafız şairdirlər. Bunların da qüsuru budur ki, bir para məqamda izhari- fəzl üçün xilafi-təbiəti adət göftgü ediblər. Belə məqamlarda onların xəyallarına da şer demək caiz deyil, ancaq mənzumati-məqbul və pəsəndifdemək olar”. Bəzən Mirzə Fətəli tənqidin rəngini daha da tündləşdirir və ciddi səhvə də yol verirdi. Yuxarıda vurğuladığımız kimi, xüsusən onun Məhəmməd Füzuliyə münasibətı düzgün deyil. Azərbaycan dilini möcüzə yaratmaq səviyyəsinə qaldıran qüdrətli könül şairinə “Füzuli şair deyil və xəyalatında əsla təsir yoxdur: ancaq nazimi-ustaddır” - deməsi böyük şairə subyektiv münasibətdir. Bu sözləri oxuduqca yada L.Tolstoyun V.Şekspirə, N.Çernışevskinin A.Puşkinə ziddiyyətli, subyektiv baxışları yada düşür. Heç bir rus bu fikri ciddi qəbul etmir və onları bir dahinin subyektiv şıltaqlığı sayır. Mirzə Fətəli bu mübahisəsiz şairimübahisə meydanına gətirəndə, güman ki, düşüncə tərzini dəyişmək, ehkamı qırmaq müasir fikri ağla yeritmək üçün hədəf
Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|