Kamil Vəli NERİMANOĞLU
53
Türk Dünyası 34. Sayı
məhz Füzulini seçmişdir. Füzuli şeirində doğulub boy atan azərbaycanlıya
yeni həyatın məntiqini aşılamaq üçün belə bir subyektiv addım atmaq lazım
gəlirdi. İkinci bir tərəfdən Füzuliyanə poeziyanı təqlid yolundan çıxmaq,
“Füzulitilsimini” qırmaq üçün, realist ədəbiyyatın yolunu tanıtmaq üçün bu fıkir
meydana atılmışdır.
Realist Azərbaycan şeirinin ilk nümayəndəsi - Molla Pənah Vaqif və
müasiri Qasım bəy Zakir üzərində ayrıca dayanır, onların yaradıcılığını yüksək
qiymətləndirir: “Amma mən əyyami-səyahətimdə səfheyi Qarabağda Molla
Pənah Vaqifin bir para xəyalatını gördüm ki, zikr etdiyim şərt bir növ ilə onda
göründü və dəxi Qasım bəy Saruncaluyi-Cavanşirə düçar oldum ki, əlhəq türk
dilində onun mənzumatı mənim heyrətimə bais oldu”
.
Mirzə Fətəli bu iki həyat şairini müqayisə edir, onların realist poeziyasını da
qarşılaşdırır: “Bu iki şəxsin də fərqi bir-birindən budur ki, əgərçi Molla Pənah
müqəddəm ərsəyə gəlib bu fənndə Qasım bəyə nisbətən rəhnümadır və lakin
ləzzət və təsir və mühəs-sənəti-nəzmiyyə Qasım bəyin xəyalatında çoxdur”.
Dahi tənqidçi bu iki şairin şeirini araşdıraraq “yavan nəzmə” qarşı qoyur və
realist şeirin məziyyətlərini açır.
Mirzə Fətəlinin yeni poeziya qarşısında qoyduğu tələblər “Yüksək İranın
“Millət” qəzeti münşisinə kritika” adlı məqalədə də aydın şəkildə nəzərə çarpır.
Burada müəllif Süruş təxəllüslü “Şəmsüş-şüəra” ləqəbli şairin tarixi təhriflərini
açır, “Kritika”nın başlanğıcındakı vədə əməl edib Süruşun ideyasız, məsləksiz,
məzmunsuz söz oyunu olan şeirlərini kəskin tənqid edir. Sənətdə hökmdarların
tərifini deyil, xəlqiliyi hər şeydən uca tutan vətəndaş tənqidçinin sözlərinə
diqqət edin: “Evə çatan kimi bu kritikanı yazmağa başladım. Elə həyəcanlı idim
ki, qəyləmimdən nə çıxdığını bilmirəm.
Ey mənim əziz qardaşım, Münşi! Başqalarına ibrət və tənbeh olmaq üçün
sənə lazımdır ki, bu kritikanı qəzetin bir neçə nömrəsində çap edəsən və ölkənin
daxilində yayasan; lakin o nömrələrdən xaricə göndərmə. Soruşana da de ki,
bundan sonra bir də bu cür işlər görməsin”
.
Ədəbiyyatda, sənətdə əqidəsizliyə dözməyən Mirzə Fətəli elə o məqalədə
“Millət” qəzetinin redaktorunu müasir qəzet prinsipləri ilə tanış edir, gərəkli
məsləhətləri ilə qəzetin gələcək fəaliyyətinin bir neçə proqramını verir, “millətə
fayda vermək” yoluna istiqamətləndirir. Məhz bu sayaq təhlili biz Mirzə
Fətəlinin bütün məqalələrində görürük. Bu sahədə universal bilik və təcrübə,
böyük və ciddi bədii axtarışlar da Mirzə Fətəliyə çox kömək göstərirdi.
“Tənqid risaləsi” adlı məqaləsini M.F.Axundzadə Rzaqulu xanın “Rövzətül-
səfaqi-Nasiriyyə” əsərini orijinal bir formada - müəlliflə tənqidçinin dialoqu
şəklində qurmuşdur. Burada tənqidçi tarixi mövzuda yazılmış lüzumsuz
şeirlərin səcli nəsrin müasirlik tələbini ödəmədiyini, qafıyəpərdazlığı tənqid
Azmış Ulduzun Kədərlı̇ İşığı: Başlanğıc, İnqı̇lab və Zı̇ddı̇yyət
Türk Dünyası 34. Sayı
54
edir müəllif qarşısına “Məzmun doğru deyildir: düzgün fıkirləş!” tələbini qoyur.
Forma ardınca gedən və sözçülüyə aparıb çıxaran şeirin əsaslarının puçluğunu,
köhnəliyini, müasirlik tələbini ödəmədiyini göstərir.
M.F.Axundzadə nəsrdən də, şeirdən olduğu kimi, ciddi məzmun tələb
edirdi. “Aldanmış kəvakib” realist Azərbaycan nəsrinin nümunəsi idi və Mirzə
Fətəli bu örnəklə kifayətlənməyib dəfələrlə nəzəri mülahizələri ilə nəsrin;
üfüqlərini aydınlaşdırmış, gələcək Azərbaycan, butövlükdə Şərq nəsrinin estetik
prinsiplərini göstərmişdir.
1875-ci ildə M.F.Axundovun dostu Mirzə Yusif xana yazdığı məktubda
etdiyi qeydə diqqət yetirək: “Roman yazmaq da avropalıların istilahınca, dram
adlanan bu kimi əsərlər növündəndir. Təəssüf ki, bizim xalqımız bu fəndən hələ
tamamilə xəbərsizdir”.
Və bu baxımdan böyük maarifçinin ümid dolu gözlərinin “savad və zövq
sahibi olan gəncliyə” dikilməsi dahiyanə uzaqgörənlik idi.
Məlum olduğu kimi, Mirzə Fətəli “Aldanmiş kəvakib”in süjetini tarixdən
- İsgəndər bəy Münşinin “Tarix aləm-arayi-Abbas” əsərində təsvir olunan
əhvalatdan götürmüşdür. Və bu nümunə tarixə sənətkar baxışını, tarix mövzunun
müasir həyatla bağlılığını aktuallığını öyrənmə baxımından xüsusilə ibrətlidir.
Sənətdə tarixiliyin estetik mündəriçəsini lakonik, tutalı şəkildə ifadə edən
müəllif tarixi janrın geniş imkanlarını göstərmiş və xalqın mənəvi problemlərini
həll etməkdə tarixə qayıtma yolunu seçmişdir.
Mirzə Fətəli sənətin böyük məqsədləri sırasında insan tərbiyəsi, əxlaq
gözəlliyinə ayrıca yer verir. Məqalələrinin birində böyük maarifçi yazır:
“Beləliklə bəşər övladına səadət və qurtuluş o zaman nəsib olacaqdır ki, istər
Asiyada və istərsə də Avropada, insanın şüuru tamamilə əbədi həbsdən xilas
olacaq və bütün işlərdə və təfəkkürdə hadisələr deyil, insanın ağlı yeganə dəlil,
sənəd və hakimi-mütləq olacaqdır”.
Böyük humanist “kamil adam” olmaq üçün yeddi vəzifə göstərir: pis
əməldən çəkinmək, yaxşılıq etməyə çalışmaq, zülmü dəf etməyə çalışmaq,
öz həmnövləri ilə cəmiyyətdə müttəfıq yaşamaq, elm ardınca getmək, elmi
yaymağa çalışmaq, öz qüvvəsi və öz imkanları daxilində özünə müttəfiq olan
cəmiyyətə öz həmvətənləri və öz həmfikirləri içərisində qayda və qanunları
mühafızə etmək uğrunda mübarizə aparmaq.
“Kəmalüddövlə məktubları”nda sənətin insan tərbiyəsindəki böyük
rolundan geniş bəhs edən Mirzə Fətəli demokratik ədəbiyyatın mübariz rolunu
göstərmişdir.
Həsən bəy Zərdabiyə yazdığı məktubda böyük sənətkar deyir: “Qoy, bizim
millətimiz də bir az gözü açılıb fanatiklikdən çıxsın, bəlkə patryot olsun, onda
hər nə etsən, baş tutar”.